ENOTHTA 7η

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ - ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ: 

Λέξη κλιτή ως α΄ συνθετικό

1. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ως α συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ουσιαστικό, κανονικά το θέμα του δε μεταβάλλεται, και κυρίως, όταν το ουσιαστικό είναι δευτερόκλιτο.

Αμετάβλητο θέμα.

ἀγορά (θ. ἀγορά-): ἀγορα - νόμος· 

 νίκη: (θ. νίκη-) νικη-φόρος· 

 δήμος (θ. δημο-): δημο-κρατία·  

 λόγος (θ. λόγο-) λόγο - γράφος· 

 ναῦς (θ. ναυ-) ναυ-μάχος.

Μετασχηματισμένο θέμα

α. Μετασχηματίζεται συνήθως το θέμα των πρωτοκλίτων και τριτοκλίτων ουσια­στικών από αναλογία στα δευτερόκλιτα και λήγει σε ο:

ἡμέρα (θ. ἡμερα-): ἡμερο- δρόμος· 

  ἅμαξα (θ.ἁμαξα-): ἁμαξο-πηγός· 

 ἰχθύς (θ. ἰχθυ-) ἰχθυο-πώλης.

β. Μετασχηματίζεται σπάνια και το θέμα των δευτερόκλιτων και τριτόκλιτων  ου­σιαστικών ως πρώτων συνθετικών από αναλογία στα πρωτόκλιτα και λήγει σε α ή σε η:

βιβλίον (θ. βιβλιο-): βιβλιο-γράφος· 

ἔλαφος (θ. ἐλαφο-): ἐλαφη -βόλος· 

  λαμπάς, γεν. λαμπάδος (θ. λαμπαδ-): λαμπαδη - φόρος.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

α. Τα τριτόκλιτα ουδέτερα ουσιαστικά που λήγουν σε -μα, όταν είναι πρώτα συν­θετικά, άλλοτε διατηρούν το ατ και άλλοτε το αποβάλλουν:

ἅρμα, γεν. ἅρματος (θ.ἁρματ-: ἁρματ-ηλάτης (το ατ διατηρείται), ἁρμ-άμαξα (το ατ αποβάλλεται) 

αἷμα, γεν.αἵματος, (θ. αἱματ-: αἱματο-σταγής (το ατ δια­τηρείται), αἱμο-βαφής (το ατ αποβάλλεται).

β. Τα ουσιαστικά γῆ, πῦρ, ὑδωρ, όταν είναι πρώτα συνθετικά, έχουν περισσότερα από ένα θέμα:

γῆ	γη ή γεω	: γη-γενής, γεω-μέτρης
πῦρ	πυρ-      ή πυρι-     ή πυρο	πυρ-φόρος πυρι-φλεγής  πυρο-ειδής
ὕδωρ ὑδρο-ὑδρ-	ὑδατο-	ὑδατο- ειδής : ὑδρο- πότης : ὑδρ- αγωγός.

2. ΕΠΙΘΕΤΟ ως α συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι επίθετο, κανονικά η σύνθετη λέξη παράγεται από το θέμα του αρσενικού γένους του επιθέτου:

ἄκρα + πόλις (θ. ἀκρο-, από το αρσενικό ἄκρος): ἀκρό-πολις

Θερμαί + πύλαι (θ. θερμό-): θερμο-πύλαι·

χίλια + τάλαντα (θ. χιλιο-): χιλιο-τάλαντος.

• Όταν τα τέσσερα πρώτα κλιτά απόλυτα αριθμητικά εἷς, δύο, τρεῖς, τέσσαρες χρησι­μοποιούνται  ως πρώτα συνθετικά, τότε το θέμα τους είναι μονό-, δι-, τρι-, τετρα-:

μονο-ειδής, δί-δραχμον, τρί-μηνος, τετρά-πηχυς.

• Όταν τα άκλιτα απόλυτα αριθμητικά χρησιμοποιούνται ως πρώτα συνθετικά, τότε άλλοτε μένουν αμετάβλητα και άλλοτε μετασχηματίζονται από αναλογία στα αριθμητικά ἑπτά, ἐννέα, δέκα κ.λπ.

πεντε-τάλαντος, πεντά-δραχμον εἰκοσί-πηχυς, εἰκοσά-πηχυς.

• Όταν τα επίθετα καλός και πᾶς χρησιμοποιούνται ως πρώτα συνθετικά, τότε το θέμα τους είναι:

καλλι-, παντο- ή παν-:καλλί-νικος, καλλι-εργώ ,  παντο-πόρος, πάν-σοφος.

3. ΡΗΜΑ ως α' συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ρήμα, η σύνθετη λέξη παράγεται από το ρηματικό ή από το χρονικό θέμα (κανονικά από το θέμα του ενεργητικού αορίστου ή του μέλλοντα). Το θέμα αυτό κατά τη σύνθεση άλλοτε δε μεταβάλλεται και άλλοτε μετασχηματίζεται.

Αμετάβλητο θέμα.

 Το θέμα του α' συνθετικού μένει αμετάβλητο, όταν το δεύτε­ρο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν: (ἔχω + ἐγγύη): ἐχ-έγγυον, φθιν-όπωρον.

Μετασχηματισμένο θέμα.

 

Το θέμα του α' συνθετικού μετασχηματίζεται με την προσθήκη ενός από τα φωνήεντα ε ή ι ή ο, όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο: ἔχ-έ-φρων, κρυψ-ί-νους, φυγ-ό-δικος.

• Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ρήμα συνηρημένο σε -έω, τότε το θέμα του σε -έω ρήματος χρησιμοποιείται χωρίς το χαρακτήρα του ε μπροστά από φωνήεν και μπροστά από σύμφωνο· στη θέση του ε τίθεται το ο:

φιλέ-ω (θ. φιλε-): φιλ-άνθρωπος· όμως φιλό-ξενος

μισέ-ω (θ. μισε-): μισ-άνθρωπος· όμως μισο-γύνης.