Το να δημιουργείς είναι να σκέφτεσαι πιο έντονα. Ρεβερντί Π.

Τρίτη 22 Ιανουαρίου 2013

ENOTHTA 7η



ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ - ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ: 

Λέξη κλιτή ως α΄ συνθετικό

1. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ως α συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ουσιαστικό, κανονικά το θέμα του δε μεταβάλλεται, και κυρίως, όταν το ουσιαστικό είναι δευτερόκλιτο.

Αμετάβλητο θέμα.

ἀγορά (θ. ἀγορά-): ἀγορα - νόμος· 
 νίκη: (θ. νίκη-) νικη-φόρος· 
 δήμος (θ. δημο-): δημο-κρατία·  
 λόγος (θ. λόγο-) λόγο - γράφος· 
 ναῦς (θ. ναυ-) ναυ-μάχος.

Μετασχηματισμένο θέμα

α. Μετασχηματίζεται συνήθως το θέμα των πρωτοκλίτων και τριτοκλίτων ουσια­στικών από αναλογία στα δευτερόκλιτα και λήγει σε ο:
ἡμέρα (θ. ἡμερα-): ἡμερο- δρόμος· 
  ἅμαξα (θ.ἁμαξα-): ἁμαξο-πηγός· 
 ἰχθύς (θ. ἰχθυ-) ἰχθυο-πώλης.

β. Μετασχηματίζεται σπάνια και το θέμα των δευτερόκλιτων και τριτόκλιτων  ου­σιαστικών ως πρώτων συνθετικών από αναλογία στα πρωτόκλιτα και λήγει σε α ή σε η:
βιβλίον (θ. βιβλιο-): βιβλιο-γράφος· 
ἔλαφος (θ. ἐλαφο-): ἐλαφη -βόλος· 
  λαμπάς, γεν. λαμπάδος (θ. λαμπαδ-): λαμπαδη - φόρος.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
α. Τα τριτόκλιτα ουδέτερα ουσιαστικά που λήγουν σε -μα, όταν είναι πρώτα συν­θετικά, άλλοτε διατηρούν το ατ και άλλοτε το αποβάλλουν:
ρμα, γεν. ἅρματος (θ.ἁρματ-: ἁρματ-ηλάτης (το ατ διατηρείται), ἁρμ-άμαξα (το ατ αποβάλλεται) 
αἷμα, γεν.αἵματος, (θ. αἱματ-: αἱματο-σταγής (το ατ δια­τηρείται), αἱμο-βαφής (το ατ αποβάλλεται).

β. Τα ουσιαστικά γῆ, πῦρ, ὑδωρ, όταν είναι πρώτα συνθετικά, έχουν περισσότερα από ένα θέμα:

γῆ
γη ή γεω
: γη-γενής, γεω-μέτρης
πῦρ
πυρ-      ή πυρι-     ή πυρο
πυρ-φόρος πυρι-φλεγής  πυρο-ειδής

ὕδωρ ὑδρο-ὑδρ-
ὑδατο-
ὑδατο- ειδής : ὑδρο- πότης : ὑδρ- αγωγός.


2. ΕΠΙΘΕΤΟ ως α συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι επίθετο, κανονικά η σύνθετη λέξη παράγεται από το θέμα του αρσενικού γένους του επιθέτου:
ἄκρα + πόλις (θ. ἀκρο-, από το αρσενικό ἄκρος): ἀκρό-πολις
Θερμαί + πύλαι (θ. θερμό-): θερμο-πύλαι·
χίλια + τάλαντα (θ. χιλιο-): χιλιο-τάλαντος.

Όταν τα τέσσερα πρώτα κλιτά απόλυτα αριθμητικά εἷς, δύο, τρεῖς, τέσσαρες χρησι­μοποιούνται  ως πρώτα συνθετικά, τότε το θέμα τους είναι μονό-, δι-, τρι-, τετρα-:
μονο-ειδής, δί-δραχμον, τρί-μηνος, τετρά-πηχυς.

Όταν τα άκλιτα απόλυτα αριθμητικά χρησιμοποιούνται ως πρώτα συνθετικά, τότε άλλοτε μένουν αμετάβλητα και άλλοτε μετασχηματίζονται από αναλογία στα αριθμητικά ἑπτά, ἐννέα, δέκα κ.λπ.
πεντε-τάλαντος, πεντά-δραχμον εἰκοσί-πηχυς, εἰκοσά-πηχυς.

Όταν τα επίθετα καλός και πᾶς χρησιμοποιούνται ως πρώτα συνθετικά, τότε το θέμα τους είναι:
καλλι-, παντο- ή παν-:καλλί-νικος, καλλι-εργώ ,  παντο-πόρος, πάν-σοφος.

3. ΡΗΜΑ ως α' συνθετικό

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ρήμα, η σύνθετη λέξη παράγεται από το ρηματικό ή από το χρονικό θέμα (κανονικά από το θέμα του ενεργητικού αορίστου ή του μέλλοντα). Το θέμα αυτό κατά τη σύνθεση άλλοτε δε μεταβάλλεται και άλλοτε μετασχηματίζεται.

Αμετάβλητο θέμα.

 Το θέμα του α' συνθετικού μένει αμετάβλητο, όταν το δεύτε­ρο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν: (ἔχω + ἐγγύη): ἐχ-έγγυον, φθιν-όπωρον.

Μετασχηματισμένο θέμα.
 
Το θέμα του α' συνθετικού μετασχηματίζεται με την προσθήκη ενός από τα φωνήεντα ε ή ι ή ο, όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο: ἔχ-έ-φρων, κρυψ-ί-νους, φυγ-ό-δικος.

Όταν το πρώτο συνθετικό μιας λέξης είναι ρήμα συνηρημένο σε -έω, τότε το θέμα του σε -έω ρήματος χρησιμοποιείται χωρίς το χαρακτήρα του ε μπροστά από φωνήεν και μπροστά από σύμφωνο· στη θέση του ε τίθεται το ο:
φιλέ-ω (θ. φιλε-): φιλ-άνθρωπος· όμως φιλό-ξενος
μισέ-ω (θ. μισε-): μισ-άνθρωπος· όμως μισο-γύνης.





Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου