ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ 1ο ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Α΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Aπό κατακτητής της Tροίας ένας ρακένδυτος ναυαγός

«Kαὶ νῦν τάλας ναυαγὸς ἀπολέσας φίλους ἐξέπεσον ἐς γῆν τήνδε»(στ. 408-409, μτφρ. στ. 465-466)

Mενέλαος (Λ. Bογιατζής, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. N. Xουβαρδάς)

1^η Σκηνή (437-494): Μονόλογος Μενέλαου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Η είσοδος του Μενέλαου επί σκηνής
Αυτο-σύσταση και γενεαλογία του ήρωα – ευχή να μην είχε γεννηθεί
 Tο παρελθόν του (Γιατί καυχιέται ο Μενέλαος; Ποιες είναι οι Περιπέτειές του;)
Tο παρόν του  (Ποια είναι τα βάσανά του; Τι τον έφερε στο παλάτι;)

Το γενεαλογικό δένδρο του Μενέλαου

Δραματικός ρόλος της σκηνής (προώθηση της εξέλιξης του μύθου) 
⇒ Ανατρέπει την κακή φήμη που έδωσε ο Τεύκρος για τον θάνατο του Μενέλαο
⇒ Αποκαλύπτει την ύπαρξη «δεύτερης» Ελένης στη σπηλιά, που είναι το «είδωλο». Έτσι, ο θεατής περιμένει με ενδιαφέρον να δει πώς θα συνταιριαστεί αυτή η πληροφορία με την ‘πραγματικότητα’, δηλαδή την παρουσία της πραγματικής Ελένης στην Αίγυπτο. 
⇒ Ο μονόλογος του Μ είναι απαραίτητος για να μας ενημερώσει για το παρόν και το παρελθόν του ήρωα. Τις δύο παραπάνω πληροφορίες δεν μπορεί να τις δώσει κανείς άλλος παρά μόνο ο Μενέλαος. 

ΙΔΕΕΣ
Ο πόλεμος 
 Εδώ το θέμα του πολέμου προσεγγίζεται μέσω του μοτίβου του «ένδοξου στρατιώτη». 
Οι καινοτομίες (= πρωτοτυπίες, επινοήσεις) του Ευριπίδη
η παρουσία ενός επικού ήρωα με κουρέλια στη σκηνή (ανατροπή της προσδοκίας του θεατή) 
Ο αρχαίος τραγικός ήρωας ,χαρακτηριζόταν από μεγαλοπρέπεια, είχε το πρόσωπο κάποιου σημαντικού ανθρώπου, βρισκόταν όμως μακριά από τον καθημερινό άνθρωπο. Μια από τις καινοτομίες του Ευριπίδη είναι ότι έπλαθε τους ήρωές του με τρόπο ρεαλιστικό και στην εμφάνιση και στο χαρακτήρα. Οι τραγικοί ήρωες στο έργο του έχασαν το μεγαλείο τους, εμφανίστηκαν στη σκηνή με όλες τις ατέλειές τους και κυρίως οι ήρωες που η μυθική και επική παράδοση τους είχε προσδώσει μεγαλείο και τους είχε εξυψώσει .

Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι
Η βασική αντίθεση του έργου εφαρμόζεται στην εμφάνιση και στην τωρινή κατάσταση του Μενέλαου σε σχέση με τη θέση του (βασιλιάς, νικητής) και την καταγωγή του.



Ο Μενέλαος ως βασιλιάς ( είναι )     ως  κουρελής, ρακοφόρος (φαίνεσθαι)
Χωρίς τα πολυτελή ρούχα του δηλαδή τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής του θέσης ως βασιλιάς αντιμετωπίζει και πρόβλημα κοινωνικής καταξίωσης, τι είναι στα αλήθεια και τι βλέπουν οι άλλοι σ’αυτόν. Επίσης με τα κουρέλια που φοράει κανένας δεν μπορεί να τον αναγνωρίσει και αυτό εξυπηρετεί τη θεατρική οικονομία, ιδιαίτερα όταν θα εμφανιστεί στη σκηνή ο Θεοκλύμενος.
 
 Η «δεύτερη» Ελένη (είδωλο) στη σπηλιά και η πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο. 

  ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)
Ήθος Μενέλαου:
Διαμορφώνουμε μια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του έργου (λόγια, πράξεις, συναισθ, σκέψεις).
Τον Μενέλαο τον γνωρίζουμε ήδη από τα ομηρικά έπη, είναι ένας επικός ήρωας:
⇒ Είναι ένας από τους αρχηγούς των Ελλήνων στην τρωική εκστρατεία
⇒ Είναι ο βασιλιάς της Σπάρτης
⇒Είναι ένας πολεμιστής-νικητής-επιζών του Τρωικού πολέμου

ΑΝΤΙΘΕΣΗ
Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με την παρουσία του Μενέλαου επί σκηνής. 
Ο Μενέλαος έχει χαρακτηριστικά του τυπικού Ευριπίδειου ήρωα:
παρουσιάζεται κουρελής, «ρακοφόρος», δυστυχισμένος, εξαθλιωμένος και απογυμνωμένος από τον επικό ηρωισμό και μεγαλείο. Ο επικός ήρωας γίνεται τραγικός ήρωας:

➤ Από ένδοξος βασιλιάς γίνεται ρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος
➤ Από νικητής της Τροίας γίνεται «ανέστιος (= χωρίς εστία, σπίτι) και πλάνης (= περιπλανώμενος)», ένας ξένος σε ξένο τόπο. 

→ Έχουμε δηλαδή μεταστροφή της τύχης, άγνοια και αυταπάτη, νικητής και νικημένος του πολέμου.
➝ Επιπλέον, καυχιέται ότι ήταν αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο – ιδιοποίηση της Τρωικής εκστρατείας (κομπασμός, καυχησιές Μ ή το μοτίβο του «καυχησιάρη στρατιώτη»)
➞ Δεν ρωτάει πού είναι, διότι φοράει κουρέλια (υπερηφάνεια και ντροπή)
➞ Αναθεματίζει τη γενιά του (εύχεται να μην είχε γεννηθεί) 

ΕΛΕΝΗ ΗΡΩΔΕΙΟ 15 7 2013

https://www.youtube.com/watch?v=_rFp1s3Odc0&feature=youtu.be

ΕΛΕΝΗ ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ 1961 Θέατρο Επιδαύρου Α ΚΑΤΣΕΛΗ-ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΗ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ

https://www.youtube.com/watch?v=Y6LFhtG6esg&index=49&list=PL9A66C9B202FDB7AA

2η ΣKHNH (στ. 495-541)

http://www.neanikiskini.gr/elenicomic/tragodia.html

Ο ρόλος της Γερόντισσας.

Στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα, δευτερεύοντα πρόσωπα. Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας μας (π.χ. ο Αγγελιαφόρος, ο Υπηρέτης).

Γιατί όμως ο Ευριπίδης επέλεξε γυναίκα και όχι άντρα στο ρόλο του φύλακα;

Η πύλη πρέπει να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να μην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι. Αν όμως ο φύλακας ήταν άντρας, θα συνελάμβανε αμέσως το Μενέλαο και θα τον παρέδιδε στο βασιλιά. Μια φύλακας όμως μπορεί να συμπεριφερθεί ως γυναίκα: αρχικά δηλαδή, σύμφωνα με τις εντολές, να του μιλήσει εχθρικά, μετά να του δείξει συμπάθεια και τέλος, παρά τις εντολές, να του συμπεριφερθεί φιλικά. Επίσης, ο διάλογος γίνεται πιο διασκεδαστικός και τονίζεται η δύσκολη θέση του Μενελάου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος με μια γριά.  

Το είδος της «Ελένης». Η «Ελένη» δεν αποτελεί για όλους τους μελετητές τραγωδία. Εδώ, με αφορμή κυρίως τη 2 σκηνή

, εισάγουμε τον όρο «κωμικά στοιχεία». 

Η εικόνα του δε μοιάζει με τον ήρωα που γνωρίζουμε από την παράδοση. Ο τόνος αφήγησής του είναι κάπως πομπώδης, είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς.

Στη συνέχεια, σπρώχνεται από τη γερόντισσα και ξεσπάει σε κλάματα. Είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας, εντελώς αντι-ηρωικός χαρακτήρας. Ίσως, ο Ευριπίδης μέσα από το Μενέλαο ήθελε να τονίσει την αμφισημία που ήδη διακατέχει όλο το έργο (τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται)^η σκηνή, εισάγουμε τον όρο «κωμικά στοιχεία». Η εικόνα του δε μοιάζει με τον ήρωα που γνωρίζουμε από την παράδοση. Ο τόνος αφήγησής του είναι κάπως πομπώδης, είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς. Στη συνέχεια, σπρώχνεται από τη γερόντισσα και ξεσπάει σε κλάματα. Είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας, εντελώς αντι-ηρωικός χαρακτήρας. Ίσως, ο Ευριπίδης μέσα από το Μενέλαο ήθελε να τονίσει την αμφισημία που ήδη διακατέχει όλο το έργο (τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται. Βλ.θεωρίες του Γοργία για τη γνώση).

Πως παρουσιάζεται ο Μενέλαος από τον Ευριπίδη
Ο Ευριπίδης δημιουργεί την εικόνα ενός κοινού θνητού με κάποια κωμικά στοιχεία. Είναι αντιηρωική η στάση του Μενέλαου. Η συμπεριφορά του Μενέλαου που παρουσιάζεται αδύναμος μπροστά σε μια γριούλα αποτελεί κωμικό στοιχείο που κάνει το διάλογο πιο διασκεδαστικό. Η παρουσία του κωμικού στοιχείου υπάρχει, όμως το τραγικό στοιχείο είναι αυτό που κυριαρχεί.

Η αντίθεση του είναι και φαίνεσθαι
Εδώ μπορούμε να εισάγουμε τις συμπληρωματικές αντιθέσεις δόξα και αλήθεια, σώμα και όνομα: ο Μενέλαος είναι παρών στη σκηνή ως σώμα, αλλά όχι ως όνομα, προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται. Επίσης, η Γερόντισσα φαίνεται σκληρή στη συμπεριφορά της, στην πραγματικότητα όμως συμπονά το ζητιάνο.
Πρέπει εδώ να αναλογιστούμε μήπως και στη ζωή μας σήμερα συμβαίνουν αυτές οι αντιθέσεις…

3^Η ΣΚΗΝΗ

Μονόλογος του Μενέλαου.

    Ο Μενέλαος μπροστά στην κλειστή πόρτα, αρχίζει ένα μονόλογο σε μια ατυχή προσπάθεια να ξεκαθαρίσει την κατάσταση. Η αμηχανία και η σύγχυση στην οποία βρίσκεται, εκφράζονται με μια σειρά επιπόλαιων σκέψεων και απλοϊκών ερωτήσεων που τονίζουν την αθλιότητα του ή, όπως ισχυρίζονται κάποιοι τον γελοιοποιούν.

Τα λόγια της Γερόντισσας για την Ελένη επαναφέρει στο μυαλό των θεατών την αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι.

 Η αδυναμία του να εξηγήσει τα ανεξήγητα τον οδηγεί σε μια πρόχειρη και αβασάνιστη λύση: θεωρεί ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με το ίδιο όνομα. Οι σκέψεις του Μενέλαου είναι κωμικές και τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει παράλογα. Ίσως αυτή η εικόνα του Μενέλαου να έχει στόχο να διακωμωδήσει την αλαζονεία των ισχυρών ανδρών που στην ουσία είναι αδύναμοι να βγάλουν συμπεράσματα και να δώσουν λύσεις.

 Οι ήρωες του Ευριπίδη.

Χαρακτηριστικό των ηρώων του Ευριπίδη είναι η αντιηρωική τους στάση και αποσύνδεση από το ένδοξο παρελθόν του έπους. (βλ. παράλλ.κείμενο 1, σελ.41, παράλλ.κείμενο 4, σελ.47– απομυθοποίηση ηρώων). Δεν ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή των σοφιστών, την εποχή της αμφισβήτησης όλων.

Ο κόσμος της αμφισβήτησης

Ο κόσμος του Ευριπίδη είναι ένας κόσμος ταραχών και αναστατώσεων. Υπάρχει κριτική για την αληθοφάνεια των μύθων και της ηρωικής παράδοσης, κριτικές για την παραδοσιακή τάξη των πραγμάτων. Ένας τέτοιος κόσμος θυμίζει και τις δυσκολίες της σημερινής εποχής που χαρακτηρίζεται από κρίση των ηθικών αξιών.

https://lappeio.blogspot.com/2012/10/1-2-437-541.html

Ευριπίδη Ελένη, Α Επεισόδιο, 1η σκηνή, στίχοι 437-494 from Χρήστος Τσατσούρης

Ευριπίδη Ελένη, Α΄ επεισόδιο, 2η σκηνή, στίχοι 495-541 from Χρήστος Τσατσούρης