https://e-didaskalia.blogspot.gr/2012/07/4_07.html
ΘΕΩΡΙΑ 4ης ΕΝΟΤΗΤΑΣ
! Σε κάθε κείμενο κύριο συστατικό – βασική μονάδα αποτελεί η πρόταση. Κάθε
πρόταση αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Στο ένα μέρος κεντρική λέξη είναι το
ουσιαστικό, ενώ στο άλλο μέρος το ρήμα.
Το ένα μέρος λοιπόν
λέγεται ονοματική φράση, ενώ το άλλο ρηματική φράση.
Π.χ. Το ένα στα δέκα Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο.
ΟΦ ΡΦ
! Η ονοματική φράση μπορεί να έχει απλή μορφή
(π.χ. άρθρο + ουσιαστικό
= Τα παιδιά)
ή διευρυμένη μορφή
(π.χ. άρθρο + επίθετο + ουσιαστικό = Τα υγιή άτομα).
Η διευρυμένη μορφή της ονοματικής φράσης
μπορεί να περιέχει οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που μπορεί να λειτουργήσει
ως συμπλήρωμα ή προσδιορισμός του ουσιαστικού (π.χ. αριθμητικό, επίθετο ή και
ολόκληρη πρόταση = Οι μικροί αφράτοι κεφτέδες, που τρίβονται αμέσως στο
στόμα και λιώνουν).
! Η ρηματική φράση είναι ο συνδυασμός του ρήματος με τα συμπληρώματα
και τους προσδιορισμούς του (π.χ. ……είναι παχύσαρκο).
Μια ονοματική φράση μπορεί να είναι μέρος μιας
ρηματικής (π.χ. Το υπουργείο υγείας
συνέταξε διατροφικές οδηγίες.
ΟΦ ΟΦ
…………………………………………….).
ΡΦ
! Η ονοματική φράση έχει πολλές λειτουργίες στις προτάσεις.
Συγκεκριμένα, λειτουργεί ως:
î Υποκείμενο του ρήματος, δηλαδή μία λέξη ή φράση που δηλώνει ποιος
ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση
π.χ. Πολλοί γονείς δε διαφωνούν.
î Κατηγορούμενο (του υποκειμένου)
π.χ. Το 1 στα 10 Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο.
î Αντικείμενο, δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο μεταφέρεται η
ενέργεια του υποκειμένου ενός ρήματος
π.χ. Το υπουργείο υγείας συνέταξε διατροφικές
οδηγίες.
î Ύστερα από πρόθεση
π.χ. Λόγια κάποτε πικρά με τη γλύκα
στο στόμα.
î Συμπλήρωμα ενός
ουσιαστικού (=άλλης ονοματικής φράσης) σε πτώση γενική
π.χ. Περιεργάζομαι την παράταξη των
γλυκισμάτων.
! Το επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και να του δίνει μία
(μόνιμη) ιδιότητα. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ότι λειτουργεί ως επιθετικός
προσδιορισμός.
Αυτός ο προσδιορισμός
είναι στο ίδιο γένος, στην ίδια πτώση και στον ίδιο αριθμό
με το ουσιαστικό.
Π.χ. Τα παιδικά χρόνια
ΕΠΙΘ. ΠΡΟΣΔ.
ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
! Τα ουσιαστικά ανάλογα με το γένος τους χωρίζονται σε αρσενικά,
θηλυκά και ουδέτερα.
Άλλες φορές όμως το φυσικό γένος ενός
ουσιαστικού ταυτίζεται και άλλες όχι με το γένος που έχει στη γραμματική (γραμματικό
γένος). Για παράδειγμα, το ουσιαστικό «το αγόρι» έχει φυσικό γένος
αρσενικό, αλλά έχει γραμματικό γένος ουδέτερο, ενώ το ουσιαστικό «ο μάγειρας»
έχει φυσικό και γραμματικό γένος αρσενικό.
Τα ουσιαστικά έχουν δύο
αριθμούς, τον ενικό και τον πληθυντικό, και κλίνονται και σχηματίζουν
τύπους σε 4 πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική, κλητική).
Η ονομαστική είναι η πτώση που απαντά
στο ερώτημα ποιος, ποια, ποιο ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια
κατάσταση που δηλώνει το ρήμα.
Η γενική είναι η
πτώση που απαντά στο ερώτημα τίνος (ποιου, ποιας, ποιου;).
Η αιτιατική είναι
η πτώση που απαντά στο ερώτημα τι (ποιον, ποια, ποιο;).
Η κλητική είναι η
πτώση με την οποία απευθύνουμε πρόσκληση ή προσφώνηση σε κάποιον, κάποια, κάτι.
Τα ουσιαστικά
διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα δικατάληκτα (έχουν δύο
διαφορετικές καταλήξεις, δύο στον ενικό και δύο στον πληθυντικό) και τα τρικατάληκτα
(έχουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις, τρεις στον ενικό και τρεις στον
πληθυντικό).
Παράλληλα, τα
δικατάληκτα διακρίνονται σε ισοσύλλαβα (όλες οι πτώσεις έχουν ίδιο
αριθμό συλλαβών) και ανισοσύλλαβα (ορισμένες πτώσεις έχουν μία επιπλέον
συλλαβή).
ΤΡΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
|
||||||
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΘΥΝΤ. ΑΡΙΘΜΟΣ
|
||||||
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
|
ΑΡΣΕΝ.
|
Φίλος
|
Φίλου
|
Φίλο
|
Φίλοι
|
Φίλων
|
Φίλους
|
ΘΗΛΥΚΟ
|
Έξοδος
|
Εξόδου
|
Έξοδο
|
Έξοδοι
|
Εξόδων
|
Εξόδους
|
ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ |
||||||
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΘΥΝΤ. ΑΡΙΘΜΟΣ
|
||||||
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
|
ΑΡΣΕΝ.
|
Μαθητής
|
Μαθητή
|
Μαθητή
|
Μαθητές
|
Μαθητών
|
Μαθητές
|
ΘΗΛΥΚ
|
Ημέρα
|
Ημέρας
|
Ημέρα
|
Ημέρες
|
Ημερών
|
Ημέρες
|
ΟΥΔΕΤ
|
Δώρο
|
Δώρου
|
Δώρο
|
Δώρα
|
Δώρων
|
Δώρα
|
ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ |
||||||
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
ΠΛΗΘΥΝΤ. ΑΡΙΘΜΟΣ
|
||||||
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
ΟΝΟΜ.
|
ΓΕΝΙΚΗ
|
ΑΙΤΙΑΤ.
|
|
ΑΡΣΕΝ.
|
Παππούς
|
Παππού
|
Παππού
|
Παππούδες
|
Παππούδων
|
Παππούδες
|
ΘΗΛΥΚ
|
Απόφαση
|
Απόφασης
|
Απόφαση
|
Αποφάσεις
|
Αποφάσεων
|
Αποφάσεις
|
ΟΥΔΕΤ
|
Στόμα
|
Στόματος
|
Στόμα
|
Στόματα
|
Στομάτων
|
Στόματα
|
Υπάρχουν και ουσιαστικά που είναι άκλιτα
(κυρίως ξένες λέξεις: κρουασάν, καλτσόνε, ροζ…) ή που τα συναντάμε με δύο
τύπους σε ενικό (π.χ. χείλι και χείλος, κάμαρα και κάμαρη…) ή πληθυντικό αριθμό
(π.χ. μάνες και μανάδες, αφέντες και αφεντάδες…) και που λέγονται διπλοκατάληκτα.
ΕΠΙΘΕΤΟ
! Ως προς την κλίση των επιθέτων, μερικές βασικές
κατηγορίες τους είναι:
Αρσενικό |
Θηλυκό |
Ουδέτερο |
|
1.
|
Καλός
Νότιος -ος
/ -ός
Γλυκός
|
Καλή -ή
Νότια -α
Γλυκιά -ιά
|
Καλό
Νότιο -ο
/ -ό
Γλυκό
|
2.
|
Ταχύς -ύς
Παχύς
|
Ταχεία -εία
Παχιά -ιά
|
Ταχύ -ύ
Παχύ
|
3.
|
Ακριβής -ής
|
Ακριβής -ής
|
Ακριβές -ές
|
4.
|
Καφετής -ής
|
Καφετιά -ιά
|
Καφετί -ί
|
5.
|
Ζηλιάρης -ης
|
Ζηλιάρα -α
|
Ζηλιάρικο -ικο
|
Με ιδιαίτερο τρόπο
κλίνεται ένα επίθετο που συναντάμε συχνά: ο πολύς, η πολλή, το πολύ.
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ Η ΣΥΝΘΕΣΗ
!1) Τα ονόματα και τα ρήματα διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από το θέμα και την κατάληξη (π.χ. ντομάτα), και σε μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής (παράγωγα: π.χ. ντοματ-ιά) ή σύνθεσης (σύνθετα: αγγουρο-ντομάτα)
2) Παραγωγή είναι
η διαδικασία κατά την οποία από μια λέξη σχηματίζουμε, με την προσθήκη κάποιων
στοιχείων, κάποιες άλλες λέξεις (παράγωγες λέξεις). Π.χ. από τη λέξη
«παιδί» τη λέξη «παιδάκι».
3) Ο συνηθέστερος τρόπος με τον οποίο παράγονται
λέξεις είναι ο εξής: προσθέτουμε στο θέμα της λέξης κάποια παραγωγικά
στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται προσφύματα και η διαδικασία προσφυματική
παραγωγή. Τα στοιχεία αυτά προστίθενται:
α)είτε αριστερά,
δηλαδή πριν, από το θέμα και ονομάζονται προθήματα[π.χ. προσθέτουμε
μια πρόθεση ή το στερητικό α πριν τη λέξη (φεύγω → διαφεύγω, κακός → άκακος)]
β) είτε δεξιά, δηλαδή μετά το θέμα και ονομάζονται επιθήματα [π.χ.
στο θέμα της λέξης προσθέτουμε μια νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη (πατέρας→πατερούλης)].
ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΕΠΙΘΗΜΑΤΑ - ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ:
Τα ουσιαστικά παράγονται και με την προσθήκη επιθημάτων-παραγωγικών καταλήξεων και έχουν ποικίλες σημασίες. Πιο συγκεκριμένα οι δηλώσεις και οι αντίστοιχες παραγωγικές καταλήξεις είναι:
Υποκορισμό: καταλήξεις -ούλα (μανούλα), -οπούλα (βοσκοπούλα),
-ούλης (ομορφούλης), -όπουλο (κατόπουλο), -ούδι (αγγελούδι), -κας (μπαμπάκας),
-άκι (παιδάκι), -άκης (Γιωργάκης), -ίτσα (γατίτσα). -άκος (δρομάκος).
Μεγέθυνση: καταλήξεις -άρος (παίδαρος), -αράς (κοιλαράς), -άλας
(κεφάλας), -ακλάς (φωνακλάς), -αρόνα (σπιταρόνα), -ούκλα (ψαρούκλα), -ούρα
(χαιρετούρα), -άτορας (συμβουλάτορας).
Πρόσωπο ή επάγγελμα: καταλήξεις -ας (κλειδαράς), -έας
(κουρέας), -ιέρης (πορτιέρης), -δόρος (τορναδόρος),
-ίστας (πιανίστας, ο), -ίστα (πιανίστα, η), -τζής (ταξιτζής),
-της (ράφτης), -τής (αθλητής), -ιώτης (στρατιώτης), -ίτης (τεχνίτης),
-ιάς (βαφιάς), -ιστής (ποδοσφαιριστής), -ίστρια (τραγουδίστρια), -άρης
(βαρκάρης), -ιέρα (καμαριέρα).
Τόπο: καταλήξεις -είο (βιβλιοπωλείο), - ικο (μπακάλικο),
-ιά (ρεματιά), -ία (Αγγλία), -δικο (ψιλικατζήδικο), -τήριο
(δικαστήριο), -τήρι (εργαστήρι).
Όργανο ή σκεύος: καταλήξεις -έας (προβολέας), -ιέρα (τοστιέρα),
-τήρας (ανεμιστήρας), -της (διακόπτης), -τρα (χύτρα),
-τήρι (ανοιχτήρι), -τήριο (πληντύριο), -ερό (τσαγερό).
Ενέργεια ή αποτέλεσμα ενέργειας: καταλήξεις -εία (θαραπεία),
-ειά (δουλειά), -εια (καλλιέργεια), -άλα (τρεχάλα), -(σ/ξ/ψ)η (βράση),
-ία (επιτυχία), -ιά (μαχαιριά), -ιμο (πλύσιμο), -μα (ζέσταμα),
-μός (σκοτωμός), -μη (πληρωμή), -το (βογκητό), κ.λπ.
Κατάσταση ή ιδιότητα: καταλήξεις -άδα
(φρεσκάδα), -οσύνη (καλοσύνη), -ότητα (οικειότητα), -ύτητα (ταχύτητα),
-εια (απάθεια), -ίλα (ξινίλα), -ιλίκι (νταϊλίκι), -μάρα (κουταμάρα), -ούρα
(θολούρα), -ιά (ζαστασιά).
Θεωρία, τέχνη ή γνώση, επιστήμες, τρόπο συμπεριφοράς: καταλήξεις -ικά
(μαθηματικά), -ική (ζωγραφική), -ισμός (ρεαλισμός).
Φυτά: κατάληξη -ιά (πορτοκαλιά).
Χρώματα: κατάληξη -ί (θαλασσί)..
! Για τα στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο χρησιμοποιείται και ο όρος εξωγλωσσικά στοιχεία, και ειδικότερα για τα χαρακτηριστικά της επικοινωνίας που δεν μπορούν να αναλυθούν απευθείας με γλωσσικούς όρους, π.χ. χειρονομίες, γκριμάτσες, βλέμμα…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου