Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ 4η σκηνή

Κι ενώ η Kορυφαία εύχεται στο ζευγάρι να γλιτώσει από τις συμφορές του, η κρίσιμη στιγμή που οι δύο ήρωες περιμένουν πλησιάζει…
Έρχεται η Θεονόη. Προαναγγελία εισόδου Θεονόης:

Κάκια Παναγιώτου (Θεονόη).Εθνικό Θέατρο,24/06/1962 - 24/06/1962 Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

 («βγαίνει όπου να ναι η μάντισσα Θεονόη», «βροντάει απ’ τις αμπάρες το παλάτι»)

Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. O Ευριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δημιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Ελένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.

Εμφάνιση Θεονόης

(«πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις», «κατά την πρεπούμενη συνήθεια... ανέμιζε το θειάφι», «με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο», «το δαυλό μπροστά κούνησε να περάσω»)

επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ιεροπρεπής, τελετουργική εμφάνιση. Προκαλεί σεβασμό και φόβο.

(τυπικό εξαγνισμού – καθαρμού)

Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυμιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειμένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η μάντισσα.

Τονίζεται η αγνότητά της αφού εξαγνίζεται ο αέρας που αναπνέει και το χώμα που πατάει

Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·

στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη

κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις

Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση.

Το δίλημμα της Θεονόης:

1.       Να παραδώσει τον Μενέλαο ή να τον σώσει μαζί με την Ελένη

2.       Να συνταχθεί με την Ήρα ή με την Αφροδίτη

3.       Να υπερασπιστεί το δίκαιο ή το οικογενειακό συμφέρον

4.       Να πάρει το μέρος του αδελφού της ή να συνταχθεί με τους θεούς και τον πατέρα της; 

   

•      Άν μιλήσει και αποκαλύψει την άφιξη του Μενέλαου, ο Θεοκλύμενος θα τον σκοτώσει και θα παντρευτεί με το ζόρι την Ελένη, άρα και ο αδελφός της θα είναι ευτυχισμένος και η ίδια θα είναι ασφαλής και θα έχει εκπληρώσει  το ρόλο της ως μάντισσας

•      Αλλά η ηθική δικαιοσύνη θα έχει προσβληθεί βαθύτατα, το ίδιο και ο νεκρός της πατέρας ο  οποίος ξεκάθαρα είχε υποσχεθεί να επιστρέψει την Ελένη και, σύμφωνα με το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, η υποχρέωση αυτή περνάει μετά το θάνατο του στα παιδιά του

•       Και η ίδια, επιπλέον, ως εκπρόσωπος του θείου, συνυφασμένη με την ηθική και την δικαιοσύνη, θα έχει προδώσει τον εαυτό της. 
•       Και, τέλος, θα προσέβαλλε το εθιμικό δίκαιο της εποχής σύμφωνα με το οποίο ο ξένος ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.

Εάν δεν μιλήσει,

•  η Ελένη και ο Μενέλαος θα έχουν μια ελπίδα να γλυτώσουν, η ίδια θα είναι άξια εκπρόσωπος του θείου δικαίου, καθώς είναι ηθικά ορθό να ξεφύγουν οι δυο αυτοί καταταλαιπωρημένοι άνθρωποι, θα έχει εκπληρώσει στο έπακρο τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει ο πολυαγαπημένος πατέρας της και θα έχει βοηθήσει, όπως αρμόζει στα έθιμα της φιλοξενίας, τους ξένους .

• Από την άλλη όμως, θα έχει αναιρέσει τον εαυτό της ως μάντισσα, θα έχει προσβάλλει το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, προκαλώντας κακό στον αδερφό της, καθώς και τους νόμους της πατρίδας της, και θα είναι έκθετη στη σωματική βία του, προδομένου από την ίδια, απόλυτου μονάρχη αδερφού της...

Ο Λόγος της Ελένης

Η Ελένη απελπισμένη χρησιμοποιεί την εξυπνάδα της για να σωθούν.

Η ικεσία της Ελένης έχει διπλό στόχο: να συγκινήσει τη Θεονόη αλλά και να την πείσει με λογικά επιχειρήματα. Κεντρικός άξονας της ικεσίας είναι το αίσθημα δικαίου, που δεν μπορεί παρά να δεσμεύει την ευσεβή μάντισσα.

Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω

και σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας
τη θέση αυτή...

Παράλληλο Κείμενο 2

Στην επικοινωνία μας με τους άλλους χρησιμοποιούμε συχνά τον προφορικό ή γραπτό λόγο, για να πείσουμε κάποιον να δεχτεί τις απόψεις μας ή να ενεργήσει σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε συνήθως τους παρακάτω τρόπους (είδη πειθούς):

α) την επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύουμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.

β) την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε συναισθηματικά το δέκτη.

γ) την επίκληση στο ήθος του ομιλητή και στην αυθεντία, οπότε μεταχειριζόμαστε ποικίλα μέσα, για να παρουσιαστούμε στα μάτια του ως αξιόπιστοι.

Nέα Eλληνικά, TEE, 2ος κύκλος, OEΔB

 Τα επιχειρήματα της Ελένης

Επίκληση στο συναίσθημα της Θεονόης: 990-993, 1017-1019, 1020-1021, 1031-1034. Προσπαθεί να συγκινήσει τη Θεονόη, να την κάνει να αναλογιστεί τον πόνο της, μιας γυναίκας που κινδυνεύει να χάσει τον άντρα της, που τον βρήκε μετά από πολλά χρόνια. Τονίζει την τραγικότητά της.  Υπάρχει ανάγκη να αποκατασταθεί το όνομά της (και της κόρης της) στην Ελλάδα που έχει δυσφημιστεί. Θυμίζει πως είναι θύμα του δόλου και της εξυπηρέτησης των συμφερόντων των θεών.

Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 993-998, 1012, 1016 επικαλείται την προφητική της ιδιότητα –ντροπή για μία μάντισσα να μην είναι δίκαιη, αλλά και την ευσέβεια της Θεονόης –ο θεός μισεί τη βία.

Επίκληση στο ήθος της Ελένης: 1020, 1029-1030 η Ελένη προσπαθεί να τονίσει το δικό της ήθος σε συνδυασμό με τις συμφορές της.

Επίκληση στη λογική: 1007-1008, 1037: προσπαθεί να τονίσει τις συνέπειες που θα έχει η απόφαση της Θεονόης. Αν δεν υπηρετήσει την ευσέβεια και το δίκαιο, θα υπάρξει τιμωρία από τους θεούς.
Επικαλείται το σεβασμό στον πατέρα της (καθώς βρίσκεται στο μνήμα του Πρωτέα)και την υποχρέωσή της να πραγματοποιήσει το χρέος που είχε αναλάβει ο Πρωτέας –θα ήταν τιμή της να ακολουθήσει το παράδειγμα του δίκαιου πατέρα της, να του μοιάσει.

Επίκληση στην αυθεντία: 997, 1009, 1013, 1041-1042 –το ήθος του αντιπάλου: επισημαίνει πως ο Θεοκλύμενος είναι άδικος και βίαιος.
 



Επιχειρήματα Μενέλαου:

Επίκληση στο ήθος του Μενέλαου: 1046, 1047-1048, 1051-1052, 1096
Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 1056-1057, 1065-1068, 1087-1089, 1197-1198:τονίζει πως ό,τι συμβεί θα έχει μεγάλο ηθικό κόστος για τη Θεονόη. Απευθυνεται στην προφητική της ιδιότητα –απειλή της φήμης του ονόματός της, της ευσέβειας της μάντισσας, θα τη λένε «κακιά». Απευθύνεται στην ιδιότητα της κόρης –η αυτοκτονία τους πάνω στον τάφο του Πρ. θα ντροπιάσει τον ίδιο και θα γίνει αίτιο πόνου και ατίμωσης για την ίδια.
Επικαλείται τους εξ ορισμού ανωτέρους του –Πρωτέα και Θεό(Άδη)
Επίκληση στο συναίσθημα: 1077-1080, 1083-1085: απευθύνεται στην ιδιότητα της αδερφής. Εκφράζει μια διπλή απειλή με την αποκάλυψη του όρκου που έδωσε στην Ελένη: α) θα συγκρουστεί με το Θεοκλύμενο και είτε θα τον σκοτώσει είτε θα σκοτωθεί β) θα σκοτώσει την Ελενη και μετά ο ίδιος θα σκοτωθεί.
Επίκληση στη λογική: 1053-1055:παρουσιάζει στη Θεονόη το δίκαιο αίτημά του να πάρει τη γυναίκα του πίσω, παράλληλα μεταθέτει την ευθύνη στη Θ. για την απόδοση της δικαιοσύνης.
Επίκληση στην αυθεντία: 1063-1064, 1069-1076
Η ρήση της Ελένης διαθέτει δομή ρητορικού λόγου,  πειστικότητα, ευστοχία, ποικιλία, πλούτο και κύρος στα επιχειρήματά της, που ταυτίζονται με τον ηθικό κώδικα ολόκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου αιώνα: το δίκαιο, ο σεβασμός στους θεούς, προγόνους και συνανθρώπους μας, η τιμή και η υπόληψη.
Και στη σκηνή αυτή η Ελένη υπερέχει πνευματικά, γιατί προβάλλει για μία ακόμη φορά την εξυπνάδα της, τις αρετές της, την ικανότητά της να πείθει χρησιμοποιώντας πολλά και εύστοχα επιχειρήματα και την αφοσίωσή της προς τον άντρα της. Παράλληλα παρουσιάζει και μια άλλη της πλευρά, αυτή της στοργικής μητέρας, που νοιάζεται για το μέλλον και την ευτυχία της κόρης της.

 Οι ρήσεις των δύο ηρώων (Ελένης – Μενελάου)

Μορφή ρήσεων: Μοιάζουν με «αγώνα λόγων». Οι συγκεκριμένες βέβαια ρήσεις δεν αποτελούν αγώνα, αφού οι δύο ήρωες έχουν τον ίδιο στόχο και δε στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου. Περισσότερο υπάρχει μια ατμόσφαιρα αγώνα, καθώς το ίδιο βασικό επιχείρημα αναπτύσσεται από δύο διαφορετικά πρόσωπα, με το Χορό να παρεμβαίνει, όπως σε ένα αληθινό αγώνα λόγων.

Το βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιούν οι δύο ήρωες είναι το δίκαιο της «απόδοσης» (δάνειο και απόδοση): την Ελένη την είχε εμπιστευτεί ο Ερμής στον Πρωτέα για να την επιστρέψει στο σύζυγό της όταν έφτανε η ώρα. Γι’ αυτό αυτός ο σύζυγος πρέπει να ζήσει.

Σύγκριση των λόγων Ελένης – Μενελάου: Πέρα από τις ομοιότητες στις δύο ρήσεις (κυρίως στο επιχείρημα) υπάρχουν διαφορές, κυρίως στο ύφος και τον τόνο της κάθε ρήσης. Στην Ελένη ξεχωρίζουμε την αδύναμη ικεσία, τη συγκινητική ομιλία, την παράκληση, ενώ στο Μενέλαο ξεχωρίζουμε τη σθεναρή επιμονή, το σοβαροφανή τρόπο, το σαρκαστικό τόνο και τις απειλές.

Ο λόγος του Μενελάου μοιάζει περισσότερο με δικανικό λόγο (με τα δύο βασικά του επιχειρήματα: α. Πρέπει να επιστρέφουμε αυτό που μας εμπιστεύονται προσωρινά,

β. Εφόσον οι θεοί δέχονται τα σφάγια δεν μπορούν στη συνέχεια να εξαπατούν αυτόν που προσφέρει τη θυσία και να μην ικανοποιούν το αίτημά του), ενώ της Ελένης με συμβουλευτικό.

«Πολιτική» ανάγνωση της Ελένης (βλ. ας εμβαθύνουμε, σελ.75)

Σχετικά με την ειδολογική κατάταξη του έργου, είδαμε ότι άλλοι θεωρούν την «Ελένη» τραγωδία, άλλοι κωμικοτραγωδία, άλλοι ρομαντικό δράμα. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι η «Ελένη» συνδέεται με τα πολιτικά γεγονότα της εποχής. Είναι μια πολιτική αλληγορία σε σχέση με τον Αλκιβιάδη.
 Μελετητές μάλιστα λένε ότι στην πραγματικότητα πρωταγωνιστής του έργου είναι ο Αλκιβιάδης που κρύβεται κάτω από το όνομα της Ελένης. Οι υπαινιγμοί κατά του Αλκιβιάδη είναι βέβαια φανεροί σ’ όλο το έργο. Όταν  η Ελένη λέει πως αν γυρίσει στη Σπάρτη θα της κλείνουν τις πόρτες, γίνεται υπαινιγμός για τον Αλκιβιάδη που τότε φιλοξενούνταν στη Σπάρτη και που του είχαν ανοίξει τις πόρτες. Κι όταν η ίδια λέει θεϊκή βουλή ήτανε να σκοτωθούν τόσοι και να βγάλει αυτή κακό όνομα, πάλι τον Αλκιβιάδη παρωδεί πως δεν έφταιγε τάχα τίποτε.
 Κι όταν βάζει τη Θεονόη να μαντεύει υπέρ της επιστροφής της Ελένης, προειδοποιεί πως πάλι οι θεομπαίχτες της Αθήνας θα επιστρατευθούν για να δώσουν χρησμό υπέρ της επιστροφής. 


Η ηθική του 5^ου αι. στην Αθήνα:
995-996: Την ευγνωμοσύνη των άλλων πρέπει να την κερδίζεις με δίκαιες πράξεις.
997-998, 1138-1139: Ο θεός μισεί τη βία και προστάζει να αποκτούν όλοι με δίκαιο τρόπο τα αγαθά τους. Γι’ αυτό όποιος αδικεί ποτέ δεν βλέπει χαρά.
1000: Όλοι έχουν δικαιώματα σ’ αυτή τη ζωή.
1001-1003, 1014-1016: Δεν πρέπει να στερείς από κάποιον αυτό που δίκαια του ανήκει, και αν το κάνεις διαπράττεις αδικία.
1012-1013, 1103-1104: Δεν μπορείς να αδικείς κάποιον, για να κάνεις το χατίρι κάποιου άλλου.
1041-1042, 1102-1103: Τα παιδιά πρέπει να έχουν πρότυπο τους καλούς γονείς τους, να τους σέβονται και να τους τιμούν.
1119-1120: Για κάθε άδικη πράξη υπάρχει τιμωρία είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.
 

Η Θεονόη. 

Αυτή αποφασίζει τελικά να βοηθήσει το ζευγάρι και να μην αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου στον αδερφό της, λέγοντας πως από τη φύση της είναι δίκαιη και σκοπεύει να παραμείνει έτσι. 

Ακόμη, επιθυμεί να κρατήσει την ευσέβειά της αλλά και το όνομα το δικό της και του πατέρα της μακριά από κάθε αδικία. Πιστεύει ότι ο καθένας οφείλει να επιστρέφει ό,τι του έχουν εμπιστευτεί προς φύλαξη και ότι όποιος παρανομεί και αδικεί, τιμωρείται είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.

 Γι’ αυτό, δεν θα συμμετέχει στο δόλο του αδερφού της, τον οποίο ουσιαστικά βοηθά με αυτόν τον τρόπο, γιατί τον αποτρέπει από μια ασεβή πράξη και τον αναγκάζει να είναι καλός. Ευθυκρισία. Δικαιοσύνη. 

Με τα επιχειρήματά της αυτά η Θεονόη αναδεικνύεται ανώτερη από τον αδερφό της, το Θεοκλύμενο, γιατί αν και αρχικά είναι ψυχρή, περήφανη, αγέλαστη, φοβερή και αλαζονική (φαίνεσθαι), η απόφασή της δείχνει ότι είναι μια γυναίκα με ευαισθησίες, με ευσέβεια προς τους θεούς και τους προγόνους της και με αίσθημα δικαίου (είναι). Η ανωτερότητά της φαίνεται από το ότι παραβλέπει το προσωπικό της συμφέρον και τάσσεται με το δίκαιο, παρότι γνωρίζει ότι διατρέχει κίνδυνο και η ίδια. Είναι, επομένως, υπεύθυνη και συνεπής απέναντι στις αρχές της, σε αντίθεση με τον αδερφό της που βάζει το προσωπικό του συμφέρον πάνω απ’ όλα αδιαφορώντας για τους θεϊκούς νόμους και τις ηθικές αξίες.

                          

https://lappeio.blogspot.com/2013/02/4-942-1139.html

ΠΗΓΕΣ : http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C112/347/2320,8887/

www.cleverclass.gr

http://lappeio.blogspot.gr/

Ευριπίδη Ελένη, Β΄ επεισόδιο, 4η σκηνή, στ. 942-1139 from Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής