ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 21η: π στ.1 – 172

1^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.1-62: Άφιξη του Τηλέμαχου, υποδοχή και περιποίηση από τον Eύμαιο.

στίχ. 5-20: Ποιες  χαρακτηριστικές λεπτομέρειες δείχνουν στον Οδυσσέα ότι αυτός που έρχεται είναι γνωστός;

 α). Τα σκυλιά δε γαυγίζουν, β) Ο Εύμαιος τον αγκαλιάζει.

Εύμαιος

• Ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο όπως πατέρας τον μονάκριβο γιο του έπειτα από δεκάχρονη απουσία και «σάμπως να γλίτωσε από θάνατο» (21-6)1 – χωρίς και οι δυο να γνωρίζουν την παρουσία του Οδυσσέα, που είναι αυτός που περιπλανήθηκε δέκα χρόνια και γλίτωσε από θάνατο.

• Oι προσφωνήσεις προς τον Τηλέμαχο «γλυκό μου φως» (28) και «παιδί μου» (30) ανήκουν στον Οδυσσέα.

• H ευγενική παραχώρηση του Τηλέμαχου στον «ξένο» που υποχώρησε στο πέρασμά του: «κάθισε, ξένε μου[...]» (50-3).

παρομοίωση των στίχων 21-26.

α αναφορικό μέρος Με πόση αγάπη… με βάσανα και κόπο.

β. δεικτικό μέρος έτσι και τον… από θάνατο.

Κοινός όρος: Η ένταση της συγκίνησης που προκάλεσε η συνάντηση, η στοργή.

Τηλέμαχος

Ποιες αρετές νομίζετε ότι διαθέτει ο Τηλέμαχος;

·        Στ. 33,77,122,161: συνετός και φρόνιμος

·        Στ. 19-20,28-32: αξιαγάπητος

·        Στ. 38-40,52-54: ευγενικός και τρυφερός απέναντι στον Εύμαιο και Οδυσσέα.

·        Στ. 40-43: δείχνει ενδιαφέρον για τη μητέρα του και όλους τους δικούς του, τον πατέρα του (στ. 163-164), τον παππού του (στ.168-169)

·        Στ. 87-99: είναι φιλόξενος, σέβεται τους μεγαλύτερους του (στ. 52-53)

·        Γενικά είναι νέος με σύνεση ανώτερο ήθος.

2^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.63-172: Ο Τηλέμαχος ενδιαφέρεται για το ζητιάνο – Οδυσσέα – Ο Εύμαιος φεύγει για το παλάτι.

H προσφώνηση «φίλε» του Οδυσσέα προς τον Τηλέμαχο, η υποβολή των «άστοχων ερωτήσεων» και η ευχή του να ήταν γιος του Οδυσσέα, που συνοδεύεται από αυτοκατάρα (101-13).

→ O ποιητής έπαιξε στην Ενότητα αυτή με την άγνοια του Εύμαιου και του Τηλέμαχου για την παρουσία του Οδυσσέα και έστησε μία από τις θελκτικότερες σκηνές του έργου του.

1 «Mέσα σ’ αυτήν την εικόνα, με κάτοπτρο τον αγαθό χοιροβοσκό, δημιουργούνται αλλεπάλληλοι αντικατοπτρισμοί: ο Εύμαιος υποδύεται τον Οδυσσέα· ο Οδυσσέας ανακλάται στον Εύμαιο και στον Τηλέμαχο· ο Τηλέμαχος οικειοποιείται τον δεκάχρονο νόστο του πατέρα του – εμφανίζεται σαν είδωλό του.»

2 O Τηλέμαχος αποκαλεί «ξένο» τον πατέρα του και στις εξής ακόμα περιπτώσεις: α. όταν ζητεί πληροφορίες για τον «ξένο», και ο Εύμαιος συνοψίζει την πλαστή ιστορία του (66-76)· β. όταν αρνείται να δεχτεί τον «ξένο» στο παλάτι λόγω αδυναμίας να τον προστατέψει από τους μνηστήρες, είναι όμως πρόθυμος να αναλάβει την ένδυση και τη διατροφή του (79-97)· γ. όταν, απολογούμενος στον έμμεσο έλεγχο του «ξένου», τον ενημερώνει για το «μονόκληρο» γένος της βασιλικής οικογένειας της Ιθάκης (Αρκείσιος → Λαέρτης → Οδυσσέας → Τηλέμαχος), εξαιτίας του οποίου είναι μόνος ανάμεσα στους αμέτρητους κακόβουλους μνηστήρες, που απειλούν και τη ζωή του (123-39).

3 Σ’ αυτό συμβάλλει και η κυριαρχία του διαλόγου με τους σύντομους σχετικά λόγους-αντίλογους, που δίνουν γοργό ρυθμό στην αφήγηση, αλλά και μερικές ουσιαστικές λεπτομέρειες, που προσδίδουν χάρη και αληθοφάνεια στην περιγραφή (όπως οι οπτικοακουστικές εικόνες κυρίως των στ. 5-20), και μεταφορές (κυρίως των στ. 78, 102, 132) κτλ.

Ο «ξένος» όση ώρα συζητούν ο Εύμαιος με τον Τηλέμαχο δεν μιλάει καθόλου.

Περιγραφή και αξιολόγηση της συμπεριφοράς του Οδυσσέα:

• Ακούει πρώτος τα βήματά του και τον αναγγέλλει στον Εύμαιο ως γνώριμο, γιατί «δεν αλυχτούν οι σκύλοι» (5 κ.ε.)· από τους στίχους 28-9 κ.ε., πάντως, γνωρίζει σίγουρα ότι αντικρίζει τον γιο του.

• Bλέπει τον Εύμαιο να παίζει τον ρόλο του πατέρα (19-32), αλλά μένει «διακριτικός θεατής της σκηνής»· ότι συγκρατούσε τα δάκρυα το μαθαίνουμε στο 212-3.

• Ακούει την αγωνιώδη απορία του Τηλέμαχου για την Πηνελόπη και τον καθησυχασμό του Εύμαιου (40 κ.ε.), κάθεται στο ίδιο τραπέζι με τον γιο του, που ακούει τον Εύμαιο να συνοψίζει την πλαστή ιστορία του (58-76), και σιωπά.

• Όταν όμως ακούει την έκφραση αδυναμίας του Τηλέμαχου να φιλοξενήσει τον «ξένο» στο παλάτι λόγω της ατάσθαλης συμπεριφοράς των μνηστήρων (78 κ.ε), δεν μπορεί να συγκρατήσει την οργή του, την εκτονώνει ωστόσο για να πετύχει συγκεκριμένους σκοπούς: να τονώσει το ηθικό του γιου του, να του εκμαιεύσει πληροφορίες που του χρειάζονται,4 να του δώσει μάθημα παλικαριάς ζωντανεύοντας το ηρωικό ιδανικό, και να τον προϊδεάσει για τη συμφορά που περιμένει τους μνηστήρες (101-17).

→ Υπογραμμίζεται έτσι η ικανότητα του Οδυσσέα για αυτοσυγκράτηση –σύμφωνα και με τις υποδείξεις της Αθηνάς– αλλά και για αξιοποίηση των ευκαιριών, ώστε να φιλοτιμήσει τον Τηλέμαχο και να τον προετοιμάσει για την αποκάλυψη της ταυτότητάς του, που θα ακολουθήσει, και για τη συνεργασία που θα του ζητήσει.

·        Οδυσσέας θέλει να μάθει από πού αντλούν τη δύναμη και το θράσος οι μνηστήρες, και τον ενδιαφέρει κυρίως η στάση του λαού απέναντι στον Τηλέμαχο (105-6), για να πάρει τα μέτρα του (πρβλ. τη φράση «μήπως από φωνή Θεού σ’ εχθρεύεται ο λαός;» με το αντεστραμμένο σημερινό: «φωνή λαού οργή Θεού»).

Τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων»: Εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δε στοχεύει σωστά. Έτσι, εκείνος που απαντά απορρίπτει μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, για να δώσει στο τέλος με έμφαση τη σωστή απάντηση. Εκτός από την επική ποίηση, αυτή την τεχνική τη συναντούμε και στα δημοτικά τραγούδια.

H αποστολή του Εύμαιου στην πόλη (141 κ.ε.) με την εντολή να αναγγείλει μόνο στην Πηνελόπη την άφιξη του γιου της, έχει πολλαπλή λειτουργία:

• υπογραμμίζει τον φόβο του Τηλέμαχου για τη ζωή του, σύμφωνα με την πληροφόρηση που έχει από την Αθηνά , και δικαιολογεί την παραμονή του στο καλύβι·

• αφήνει μόνους τον γιο και τον πατέρα για την αναγνώριση που θα ακολουθήσει, αφού ο ποιητής δεν θέλει ακόμη να αντιληφθεί και ο Εύμαιος την ταυτότητα του «ζητιάνου»· σημασία έχει ότι η διευθέτηση αυτή του σκηνικού χώρου (σκηνική οικονομία), δικαιολογείται με φυσικότητα.

ΕΙΡΩΝΕΙΑ: 

1.  Στίχοι 5-14: Από τις αντιδράσεις των σκυλιών ο Οδυσσέας υποθέτει πως κάποιος γνώριμος έρχεται στο καλύβι, ενώ οι αναγνώστες γνωρίζουν πως ο επισκέπτης που πλησιάζει είναι ο Τηλέμαχος.

2.   Στίχοι 19-29: Ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο σαν να ήταν γιος του τη στιγμή που είναι παρών ο πραγματικός πατέρας του Τηλέμαχου

3.  O Τηλέμαχος αποκαλεί «ξένο» τον πατέρα του

4.  Στίχοι 70-76: Ο Εύμαιος συστήνει τον Οδυσσέα στον Τηλέμαχο χρησιμοποιώντας στοιχεία της πλαστής ιστορίας που του διηγήθηκε ο Οδυσσέας. (και  επιβράδυνση)

5.   Στίχοι 77-99: Ο Τηλέμαχος αρνείται να φιλοξενήσει στο παλάτι τον ίδιο τον πατέρα του.

ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχοι 95-97: Με τα λόγια του Τηλέμαχου προϊδεαζόμαστε για την κατοπινή συμπεριφορά των μνηστήρων απέναντι στο ζητιάνο Οδυσσέα.

2)   Στίχοι 141-143: Με την αναχώρηση του Εύμαιου για το παλάτι και την παραμονή του Τηλέμαχου και του Οδυσσέα στην καλύβα προϊδεαζόμαστε για την επικείμενη αναγνώριση πατέρα και γιου.