ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΕΥΡΙΠΙΔΗ "ΕΛΕΝΗ" Γ΄- ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Α. ΕΙΔΗ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ (3):

 Ποια είναι τα είδη του αρχαίου ελληνικού ποιητικού λόγου και πότε άκμασε το καθένα; Κυριότεροι εκπρόσωποι και αντιπροσωπευτικά έργα.

  Ο αρχαίος ελληνικός ποιητικός λόγος περιλαμβάνει τρία (3) είδη:

  1. Επική Ποίηση - Ακμή: 8^ος αι. π.Χ. – Είδη (4):

      α) Ηρωικό έπος (Ομήρου «Ιλιάδα», «Οδύσσεια»).

      β) Διδακτικό έπος (Ησιόδου «Έργα και Ημέρες»).

      γ) Παρωδικό έπος (Ομήρου «Βατραχομυομαχία», «Μαργίτης»).

     δ) Θρησκευτικό-Φιλοσοφικό έπος (Ησιόδου «Θεογονία», Ομήρου «Ύμνοι», πρώτοι φιλόσοφοι: Ξενοφάνης, Εμπεδοκλής κ.ά.).  

  2. Λυρική Ποίηση - Ακμή: 7^ος και 6^ος αι. π.Χ. – Είδη (4):

       α) Ελεγειακή ποίηση (Καλλίνος ο Εφέσιος, Τυρταίος, Σόλων κ.ά.).

    β) Ιαμβική ποίηση (Αρχίλοχος ο Πάριος, Σημωνίδης ο Αμοργίνος, Ιππώναξ ο Εφέσιος κ.ά.).

       γ) Μελική ποίηση ή Αιολικό μέλος (Σαπφώ, Αλκαίος, Ανακρέων κ.ά.).

     δ) Χορική ποίηση (Πινδάρου επίνικοι ύμνοι, Αλκμάν, Στησίχορος, Σιμωνίδης ο Κείος, Βακχυλίδης, Αρίων ο Μηθυμναίος, ο «ευρετής του τραγικού τρόπου», ο οποίος τελειοποίησε τους διθυράμβους). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό χορικής ποίησης: εκτός από το τραγούδι και τη μουσική, χορευόταν από ομάδα χορευτών, με επικεφαλής τον ίδιο τον ποιητή. Από τη χορική ποίηση γεννήθηκε το τρίτο είδος του ποιητικού λόγου, το δράμα, που αποτελεί σύνθεση των δύο άλλων ποιητικών ειδών και περιλαμβάνει δράση – αρχαίο ποιητικό θέατρο.

  3. Δραματική Ποίηση - Γένεση: β΄ μισό 6^ου αι. π.Χ. – Είδη (3):

     α) Τραγωδία (Θέσπις, Χοιρίλος ο Αθηναίος, Επιγένης από Σικυώνα, Πρατίνας από Φλιούντα Πελοποννήσου, Φρύνιχος ο Αθηναίος, Αισχύλος (525-456 π.Χ.), Σοφοκλής (496-406 π.Χ.), Ευριπίδης(485-406 π.Χ.), Νεόφρων από Σικυώνα, Ίων από Χίο, Αχαιός από Ερέτρια, Αγάθων από Αθήνα, Ιοφώντας και Αρίστωνας (γιοι του Σοφοκλά), ο τύραννος Κριτίας, ο νεότερος Σοφοκλής, ο νεότερος Ειριπίδης, Καρκίνος κ.ά.).

   β) Κωμωδία (Αριστοφάνης-κωμωδίες του: «Ειρήνη», «Σφήκες», «Εκκλησιάζουσες», «Θεσμοφοριάζουσες»,«Πλούτος», «Βάτραχοι», «Νεφέλες» − Νέα Κωμωδία: Μένανδρος κ.ά).

   γ) Σατυρικό δράμα (Πρατίνας από Φλιούντα Πελοποννήσου, που θεωρείται ο αναμορφωτής του σατυρικού δράματος και λέγεται ότι εκείνος το εισήγαγε στην Αττική. Ίων από Χίο. Όλοι οι τραγικοί ποιητές έγραψαν σατυρικά δράματα. Σώθηκαν μόνο δύο σατυρικά δράματα: Ευριπίδου «Κύκλωψ»(ολόκληρο, χρον. 412 π.Χ.) και Σοφοκλή «Ιχνευταί» (μόνο 451 στίχοι του)).

Β. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

• Πότε και πού εμφανίστηκε η δραματική ποίηση;

     Η δραματική ποίηση εμφανίστηκε στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., στην αρχαία Αττική, στα χρόνια του Πεισίστρατου (561-527 π.Χ. – γιοι του: 527-510 π.Χ.), ο οποίος το 534 π.Χ. ίδρυσε τα μεγάλα Διονύσια. Χρειάστηκαν πενήντα χρόνια, για να τελειοποιηθεί και να ακμάσει, τον 5ο αι. π.Χ., στα χρόνια της αθηναϊκής δημοκρατίας (510/508 π.Χ. και εξής). Η δραματικά ποίηση, δηλαδή το αρχαίο θέατρο, μαζί με τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία, αποτελούν τα τρία σημαντικότερα πνευματικά αγαθά που έχει προσφέρει ο ελληνικός πολιτισμός στον παγκόσμιο πολιτισμό.

• Ποιο το ιστορικό πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο γεννήθηκε και άκμασε το δράμα;

     Το νέο αυτό ποιητικό είδος γεννήθηκε σε μια εποχή έντονων πολιτικών ζυμώσεων στην Αθήνα και αιματηρών κοινωνικών συγκρούσεων, κυρίως ανάμεσα στην αστική και στην αριστοκρατική τάξη. Από τη μορφή που πήρε το πολίτευμα με τη νομοθεσία του Σόλωνα (594 π.Χ.-τιμοκρατία), με τη μεσολάβηση της τυραννίας του Πεισίστρατου και των γιων του (561-527 και 527-510 π.Χ.), σιγά-σιγά η Αθήνα οδηγήθηκε στη δημοκρατία, με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (510/508 π.Χ. και εξής). Τον 5ο αι. π.Χ., όταν ο Αθηναίος πολίτης θα συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή της Αθήνας, το δράμα θα τελειοποιηθεί και θα συντελέσει στην πολιτιστική άνθηση, το «χρυσό αιώνα».

• Για ποιους λόγους αναπτύχτηκε στην αρχαία Αττική η δραματική ποίηση;

     Οι λόγοι, για τους οποίους αναπτύχτηκε το δράμα στην Αττική, ήταν: 1) Ο Πεισίστρατος ήθελε να ικανοποιήσει τους οπαδούς του, υποστηρίζοντας τις αγροτικές λαϊκές θρησκευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Διόνυσου, αλλά και για να καθιερώσει ο ίδιος μια μεγάλη γιορτή, τα Μεγάλα Διονύσια (από το 534 π.Χ.), απέναντι στην αριστοκρατική γιορτή των Παναθηναίων. 2) Η μετοίκηση πολλών ανθρώπων από τους αγρούς της Αττικής στην Αθήνα (το άστυ). Έτσι οι εκδηλώσεις μεταφέρθηκαν στο άστυ. 3) Η ελευθερία διαλόγου, η υπευθυνότητα του Αθηναίου πολίτη, η ελευθερία των ιδεών, γενικά η δημοκρατία συντέλεσε, ώστε να θεσμοθετηθεί το δράμα σαν γέννημα της Δημοκρατίας. Το δράμα, λοιπόν, γεννήθηκε στα χρόνια της τυραννίας, αλλά αναπτύχτηκε και άκμασε στα χρόνια της δημοκρατίας. Είναι «παιδί της Δημοκρατίας, γέννημα του διαλόγου και της ελευθερίας των Ιδεών».

Γ. Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ, ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ

• Με τι συνδέθηκε η δραματική ποίηση και ποιοι ήταν οι πρόδρομοι των τραγικών ηρώων;

     Η δραματική ποίηση συνδέθηκε με θρησκευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Διόνυσου, του θεού του κρασιού και της βλάστησης, γιου του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου. Σύμβολά του το κλήμα, ο κισσός, η βελανιδιά, το πεύκο, η μυρτιά, η μηλιά, η καρυδιά, η συκιά, η ροδιά, ο ασφόδελος, το τριαντάφυλλο, ο λωτός, η κουκουνάρα, η κουφοξυλιά, απ’ όπου έφτιαξε το θύρσο, το μαγικό ραβδί του. Επίσης ο τράγος, ο ταύρος, ο σκύλος, ο γάιδαρος, το λιοντάρι, η τίγρη, ο πάνθηρας και άλλα. Παρ’ ότι νέος θεός, αγαπήθηκε και λατρεύτηκε από τους αρχαίους πολύ, με θορυβώδεις εκδηλώσεις, που περιελάμβαναν γλέντια, μεθύσια, χορούς, διαγωνισμούς, θέατρο, όργια, εκστατικό παραλήρημα. Ονόματα που του δόθηκαν ήταν Ίακχος, Βάκχος, Ζαγρέας, Βρόμιος και άλλα. Συμβόλιζε τη γέννηση, τον κύκλο της ζωής, αλλά και το θάνατο, που οδηγεί σε μια νέα γέννηση. Οπαδοί του ήταν οι Σάτυροι και οι Σειληνοί, ζωόμορφα όντα. Βάκχες ή μαινάδες λέγονταν οι γυναίκες οπαδοί του. Προς τιμήν του τραγουδιούνταν οι διθύραμβοι από τους «εθελοντές», οι οποίοι αποτελούσαν μια ομάδα, το «θίασο», και χόρευαν κυκλικά, κάνοντας μιμητικές κινήσεις, με συνοδεία αυλού. Έτσι λοιπόν οι «θιασώτες» είναι οι πρόδρομοι των τραγικών ηρώων. 

Δ. ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ

• Τι ήταν ο διθύραμβος;

     Ο διθύραμβος ήταν χορικό λυρικό θρησκευτικό άσμα προς τιμήν του θεού Διόνυσου, που το τραγουδούσαν και το χόρευαν κυκλικά, με συνοδεία αυλού, κάνοντας μιμητικές κινήσεις («δρώμενα»), πενήντα (50) άνδρες ή έφηβοι («εθελοντές», «θιασώτες»), μεταμφιεσμένοι σε τράγους. Μιλούσε για τη γέννηση του θεού, τους άθλους του, τους θριάμβους του στον πόλεμο, για το κρασί και το αμπέλι, το γλέντι και τη χαρά της ανέμελης ζωής. Επίσης, είχε σχέση με τις γονιμικές λατρείες.

     Στο τέλος του 7ου αι. π.Χ., ο Αρίων ο Μηθυμναίος, στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου, τελειοποίησε το διθύραμβο και πρώτος αυτός έδωσε σαν συνοδούς του ΔιόνυσουΣατύρους και Σειληνούς, τραγόμορφα όντα όπως οι καλλικάντζαροι, που συνεχώς πίνουν, χορεύουν και κάνουν σκανταλιές. Γι’ αυτό ο Αρίονας ονομάζεται «εὑρετὴς τοῦ τραγικοῦ τρόπου». Από το διθύραμβο θα γεννηθεί αργότερα η τραγωδία (τράγων ωδή) και τη θέση των Σατύρων θα πάρουν οι μεταμφιεσμένοι ήρωες της τραγωδίας. Οι διθύραμβοι γράφονταν σε δωρική διάλεκτο.   

• Ποιες ήταν οι ρίζες του δράματος;

     Οι ρίζες του δράματος βρίσκονται στις γιορτές προς τιμήν του Διόνυσου των αγροτών της αρχαίας Αττικής, κυρίως αμπελουργών, οι οποίοι μεταμφιέζονταν σε ζώα, κυρίως τράγους, έβαφαν με τρυγία (=κατακάθι μούστου) τα πρόσωπά τους, μεθούσαν, χόρευαν και τραγουδούσαν διθυράμβους. Οι διθύραμβοι ψέλνονταν από χορό 50 «εθελοντών», οι οποίοι αποτελούσαν το «θίασο». Επικεφαλής του χορού ήταν ο «εξάρχων». Γρήγορα οι γιορτές αυτές απέκτησαν πάνδημο χαρακτήρα στην Αττική και έγιναν επίσημες. Οι άρχοντες παράγγελναν σε γνωστούς ποιητές να συνθέσουν διθυράμβους και κάλυπταν τα έξοδα για την άρτια εκτέλεσή τους από ερασιτέχνες.  

• Ποιος ήταν ο Θέσπις; Ποια ήταν η καινοτομία του;

     Ο Θέσπις ήταν ποιητής, που καταγόταν από το δήμο της Ικαρίας (το σημερινό Διόνυσο Αττικής). Στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. περίπου είχε μια σπουδαία έμπνευση: φορώντας μάσκα κάποιου μυθικού προσώπου, ξεχώρισε από την ομάδα των εθελοντών που τραγουδούσαν διθυράμβους, μπήκε στη μέση του χορού κι άρχισε όχι πια να τραγουδά, αλλά να  α π α γ γ έ λ λ ε ι  στίχους, να «υποκρίνεται», δηλαδή να απαντάει στο χορό. Έγινε δηλαδή ο Θέσπις ο πρώτος «υποκριτής» (ηθοποιός). Η καινοτομία αυτή του Θέσπη άρεσε πολύ κι έτσι γεννήθηκε στην Αττική η τραγωδία, που περιλαμβάνει μίμηση πράξης (δράμα), διάλογο και λυρικά μέρη. Η δραματική ποίηση είναι συνδυασμός της επικής και της λυρικής ποίησης, το τρίτο και τελειότερο είδος του ποιητικού λόγου. Ο Θέσπις με το θίασό του, το ονομαστό «άρμα Θέσπιδος», περιόδευε στην Αττική.    

• Πότε και επί ποίου άρχοντος θεσπίστηκαν οι πρώτοι επίσημοι δραματικοί αγώνες;

     Οι πρώτοι επίσημοι δραματικοί αγώνες θεσπίστηκαν (=καθιερώθηκαν – η λέξη από το όνομα Θέσπις) στα μέσα περίπου του 6ου αι. π.Χ., την εποχή του Πεισίστρατου, ο οποίος υποστήριξε αυτούς τους θεατρικούς διαγωνισμούς.

• Ποια είναι τα βασικότερα χαρακτηριστικά της αρχαίας τραγωδίας;

     α) Λαϊκοθρησκευτική καταγωγή (από λατρευτικές εκδηλώσεις αγροτών Αττικής προς το Διόνυσο). β) Μίμηση πράξεως.  γ) Διαλογική μορφή.  δ) Σύνθεση έπους και λυρικής χορικής ποίησης σε νέο ποιητικό είδος. ε) Δανεισμός στοιχείων από άλλες τελετουργίες, αγροτικά έθιμα, ελευσίνια μυστήρια, μαγικά στοιχεία. στ) Λογοτεχνικό είδος αυστηρό και κλειστό στη μορφή του, υψηλό στους στόχους, με σπουδαία υπόθεση.  

Ε. ΑΚΜΗ – ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

• Ορισμός της τραγωδίας στο βιβλίο «Περί Ποιητικής» του Αριστοτέλη:

     «Ἔστιν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστου τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.» 

     

     Ελεύθερη μετάφραση:    

     «Είναι λοιπόν τραγωδία απομίμηση πράξεως σοβαρής (=σημαντικής) και τέλειας (=ολοκληρωμένης, με αρχή, μέση και τέλος), που έχει τόσο μέγεθος, όσο είναι απαραίτητο (=που έχει ορισμένο μέγεθος), με ρυθμικό, έμμετρο και αρμονικό λόγο, που αποτελεί ευχάριστο «καρύκευμα» και στολίδι (=με καλλωπισμένο λόγο), χωριστά το κάθε είδος (ηδύσματος) στα διάφορα μέρη της τραγωδίας (διάλογος - μέτρο — χορικά – μουσική), με δράση και κίνηση και όχι με απαγγελία και αφήγηση (=με παράσταση προσώπων που δρουν), με τη συμπάθεια του θεατή για τους ήρωες και με το φόβο μήπως βρεθεί σε όμοια θέση με αυτούς συντελούσα (=επιφέρουσα, επιτυγχάνουσα, φέροντας σε πέρας) στον εξαγνισμό (=λύτρωση, κάθαρση του θεατή) από τέτοια φοβερά παθήματα.»

• Ποια ήταν η τυπική διάρθρωση της τραγωδίας κατά τον 5ο αι. π.Χ.;

     Για να διαμορφωθεί πλήρως, να αποκτήσει τυπική διάρθρωση η αρχαία τραγωδία στην αρχαία Αθήνα, χρειάστηκαν πενήντα περίπου χρόνια από τη γένεσή της. Έτσι, τον 5ο αι. π.Χ. αποκτά πια τυπική μορφή. Περιλαμβάνει εναλλάξ επικά-διαλογικά μέρη και λυρικά-χορικά. Τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας μας τα δίνει ο Αριστοτέλης στο έργο του «Περί Ποιητικής» και είναι τα εξής:

ΚΑΤΑ ΠΟΣΟΝ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
      

1. Πρόλογος (επικό-διαλογικό: μονόλογος ή διάλογος ή και τα δυο – Η αρχή του έργου, πριν μπει ο Χορός).
            
2. Πάροδος (λυρικό-χορικό, σε δωρική διάλεκτο: ήταν το πρώτο άσμα του Χορού, καθώς έμπαινε στην ορχήστρα).
       
3. Α΄Επεισόδιο (επικό-διαλογικό: απαγγελίες υποκριτών στη σκηνή ή υποκριτών και κορυφαίου του Χορού).

4. Α΄Στάσιμο (λυρικό-χορικό: τραγούδι που έψελνε ο Χορός ανάμεσα στα επεισόδια, έχοντας πάρει θέση στην ορχήστρα).

5.   Β΄Επεισόδιο (επικό-διαλογικό).
   
6.   Β΄Στάσιμο (λυρικό-χορικό).
            
7.   Γ΄Επεισόδιο (επικό-διαλογικό).
           
8.   Γ΄Στάσιμο (λυρικό-χορικό).
                     
9.   Έξοδος

α) επική-διαλογική (Το τελευταίο μέρος της τραγωδίας, μετά το τελευταίο στάσιμο).
β) λυρική-χορική (Το τελευταίο άσμα, καθώς ο Χορός εξέρχεται από την ορχήστρα).

  

• Ποια είναι τα επικά-διαλογικά και ποια τα λυρικά-χορικά μέρη της αρχαίας τραγωδίας; 
  

Ι. ΕΠΙΚΑ ΔΙΑΛΟΓΙΚΑ ΜΕΡΗ: 
   

   α) Πρόλογος: Καινοτομία του Σοφοκλή. Ήταν μονόλογος ή διάλογος των υποκριτών ή και τα δύο.

  β) Επεισόδια: Είναι τα κατ’ εξοχήν δραματικά μέρη της τραγωδίας, σαν τις «πράξεις» των σημερινών θεατρικών έργων. Τον 5ο αι. π.Χ. τα επεισόδια ήταν τυπικά τρία, αργότερα περισσότερα (4 ή 5). Ονομάζονται έτσι, επειδή οι υποκριτές «ἐπεισέρχονται» στη σκηνή μετά το Χορό, ο οποίος έμπαινε στην ορχήστρα άδοντας την πάροδο και ενδιάμεσα τα στάσιμα, μετά τα οποία γινόταν «ἐπείσοδος», δηλαδή εκ νέου εμφάνιση των υποκριτών στη σκηνή.  

  γ) Έξοδος επική: Είναι το τελευταίο μέρος της τραγωδίας, μετά το τελευταίο στάσιμο.

           

          

ΙΙ. ΛΥΡΙΚΑ-ΧΟΡΙΚΑ ΜΕΡΗ:
  

   α) Πάροδος: Το πρώτο άσμα που ψάλλει ο Χορός, καθώς «παρέρχεται», μπαίνει δηλ. στην ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό και ειδικό σχηματισμό: 6+6=12 αρχικά και 7+7+1 (κορυφαίος αργότερα) =15.

   β) Στάσιμα: Άσματα που τραγουδούσε ο Χορός μεταξύ των επεισοδίων, κάνοντας χορευτικές κινήσεις, χωρισμένος σε δύο ημιχόρια, τα οποία έψελναν εναλλάξ τις στροφές και αντιστροφές και μαζί τις επωδούς (=ρεφραίν). Λέγονται στάσιμα, γιατί ο Χορός έχει πάρει τη θέση του (στάσιν) στην ορχήστρα μετά την πάροδο. 

   γ) Έξοδος λυρική: Το τελευταίο άσμα – «ἐξόδιο ἆσμα» – που τραγουδούσε ο Χορός, καθώς εξερχόταν τελευταίος, έβγαινε δηλαδή από την ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό.

   Άλλα λυρικά κομμάτια, των οποίων η θέση μέσα στην τραγωδία δεν ήταν σταθερή, ήταν τα εξής: 

   δ) Κομμοί: Θρηνητικά τραγούδια, που έψελναν εναλλάξ ο Χορός με έναν ή δύο υποκριτές. Ονομάστηκαν κομμοί (< κοπ-μοί, από το ρ. κόπτομαι), γιατί αυτοί που θρηνούσαν «ἐκόπτοντο», δηλ. χτυπούσαν το στήθος. 
   

   ε) Μονωδίες (σόλο): Άσματα που έψελνε ένας υποκριτής πάνω στη σκηνή («ἀπό σκηνῆς μέλη»). 

  στ) Διωδίες (ντουέτο): Άσματα που τραγουδούσαν πάνω στη σκηνή δύο υποκριτές.

                           

• Κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας (6), σύμφωνα με τον Αριστοτέλη:

                              

ΚΑΤΑ ΠΟΙΟΝ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ:

1.  Ο Μύθος: Υπόθεση της τραγωδίας. Μέρη του μύθου τρία: α) Περιπέτεια β) Αναγνώριση γ) Πάθος.

2.   Η Λέξις: Κείμενο, γλώσσα, ύφος, στιχουργία, μέτρα, ρυθμοί.

3.   Το Μέλος: Μελωδίες, τα μουσικά στοιχεία. Έχουν χαθεί.

4.   Η Όψις: Οπτικά στοιχεία: α) Σκηνογραφίες, β) Σκευή, δηλαδή το σύνολο των στοιχείων που φορούσαν ή κρατούσαν οι ηθοποιοί: κοστούμια, προσωπεία, σκεύη, κόθορνοι, σύμβολα εξουσίας κ.ά. .

5.   Το Ήθος: Χαρακτήρες ηρώων.

6.   Η Διάνοια: Τρόπος σκέψης ηρώων, ιδέες.

Δ. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

• Πού δίνονταν οι παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών;

     1) Αρχικά στο ύπαιθρο, σε αλώνια, πλατείες και δημόσια πατητήρια την εποχή του τρύγου. 2) Στους πρόποδες και στην πλαγιά κάποιου μικρού λόφου, όταν το κοινό ήταν μεγάλο. 3) Αργότερα η πλαγιά σκάφτηκε αμφιθεατρικά σε σκαλοπάτια, για να κάθεται το κοινό. Ο Χορός χόρευε σε κυκλικό χώρο σαν αλώνι και οι υποκριτές έπαιζαν πρώτα στο ίδιο επίπεδο με το Χορό κι έπειτα σε ένα πρόχειρο ξύλινο πατάρι. 4) Στα χρόνια του Αισχύλου κατασκευάστηκαν ξύλινα καθίσματα, ενώ έγιναν λίθινα τα πρώτα καθίσματα των επισήμων. 5) Τα πέτρινα ή μαρμάρινα μνημειακά θέατρα κατασκευάστηκαν πολύ αργότερα, όταν η τραγωδία είχε παρακμάσει πια.

     Στην Αθήνα, στα χρόνια του Πεισίστρατου και των γιων του, κατασκευάστηκε ορχήστρα στην Αγορά και στήθηκε βωμός. Το 442 π.Χ. ο Περικλής έκτισε το Ωδείο, στεγασμένο τετράγωνο οικοδόμημα για μουσικά προγράμματα. Εκεί γίνονταν και οι προάγωνες των τραγωδιών. Στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. ο άρχοντας Λυκούργος ίδρυσε λίθινο θέατρο στη νοτιοανατολική πλαγιά της Ακρόπολης. Την ίδια εποχή ο αρχιτέκτονας Πολύκλειτος επέβλεψε την κατασκευή του θεάτρου της Επιδαύρου, που είναι το καλύτερο αρχαίο ελληνικό θέατρο.     

• Πόσα και ποια είναι τα μέρη του αρχαίου θεάτρου;

     Τα μέρη του αρχαίου θεάτρου είναι τρία: α) το κοίλο β) η ορχήστρα γ) η σκηνή. 

α. Τι ήταν το κοίλο;

    Το κοίλο ήταν ο αμφιθεατρικός χώρος, όπου κάθονταν οι θεατές. Δύο οριζόντιες ζώνες, ταδιαζώματα, το χώριζαν σε τρία τμήματα. Οι θεατές κάθονταν στα εδώλια. Τις σειρές των εδωλίων διέκοπταν σκάλες, δημιουργώντας σχήματα σαν σφήνες, τις κερκίδες. Μπροστά υπήρχαν θρόνοι για τους επισήμους. Την πιο τιμητική θέση είχε ο ιερέας του Ελευθερέα Διονύσου. Στην Αθήνα, στο κεντρικό μέρος του κοίλου ήταν οι θέσεις των επισήμων, στα άλλα πέντε από τη μια μεριά και πέντε από την άλλη τμήματα για τις δέκα φυλές της Αθήνας. Τα δυο σε κάθε πλευρά ακρινά τμήματα ήταν για τους ξένους και τους αργοπορημένους.

β. Τι ήταν η ορχήστρα;

    Η ορχήστρα ήταν κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος για το Χορό, ανάμεσα στο κοίλο και τη σκηνή. Είχε δύο εισόδους, τις παρόδους. Από τη δεξιά (καθώς κοιτούσαν οι θεατές) έμπαιναν τα πρόσωπα που έρχονταν από την πόλη ή το λιμάνι, από την αριστερή πάροδο όσοι έρχονταν από τα χωράφια ή άλλες πόλεις. Στο κέντρο της ορχήστρας υπήρχε η θυμέλη, δηλαδή βωμός του Διόνυσου. Πίσω από τη θυμέλη υπήρχε κάθισμα για τον αυλητή που έπαιζε αυλό.

γ. Τι ήταν η σκηνή; Τι ήταν ο οίκος, το λογείο, το θεολογείο και τα παρασκήνια;

     ▪ Η σκηνή ήταν ένα υπερυψωμένο, ξύλινο αρχικά κι αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο πατάρι, όπου γινόταν η δράση, δηλ. έπαιζαν οι υποκριτές.  

     ▪ Ο οίκος ήταν ένα ξύλινο οικοδόμημα με τρεις πόρτες, το μέγαρο, στο βάθος της σκηνής. Από την κεντρική πόρτα του έβγαιναν τα πρόσωπα που έρχονταν από το παλάτι ή το ναό. Στις δυο άκρες του οίκου ο Σοφοκλής κατασκεύασε τελάρα, όπου τοποθετούσαν μεγάλους πίνακες ζωγραφισμένους σε δέρμα, τα σκηνικά (σκηνογραφίες), που παρουσίαζαν δάσος, ακρογιαλιά ή στρατόπεδο και άλλαζαν με τις περιάκτους.

     ▪ Τα παρασκήνια ήταν καμαρίνια πίσω και κάτω από τη σκηνή, όπου άλλαζαν κοστούμια οι υποκριτές. 

     ▪ Λογείο λεγόταν το μπροστινό μέρος της σκηνής, όπου μιλούσαν (έλεγαν) οι υποκριτές. 

     ▪ Θεολογείο λεγόταν ένας χώρος σαν εξώστης στην κορυφή του οίκου, όπου έκαναν την εμφάνισή τους οι θεοί, όταν το απαιτούσε η δράση, με τη βοήθεια ενός γερανού, που λεγόταν αιώρημα ήμηχανή («από μηχανής θεός»).  

• Ποια ήταν τα μηχανήματα του αρχαίου θεάτρου;

  1) Το αιώρημα ή μηχανή: ένα είδος γερανού με ένα καλάθι, όπου έμπαιναν οι υποκριτές που παρίσταναν θεούς και ανέβαιναν και εμφανίζονταν και μιλούσαν από το θεολογείο. «Ο από μηχανής θεός» θεωρείται καινοτομία του Ευριπίδη. Στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ιφιγένεια η εν Ταύροις» δίνει λύση η «από μηχανής θεά» Αθηνά. Στην τραγωδία του Αισχύλου «Προμηθέας Δεσμώτης» ο Ωκεανός εμφανίζεται με το αιώρημα, στην τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης» ο Ηρακλής παρουσιάζεται όπως οι «από μηχανής θεοί».

   2) Οι δύο περίακτοι (από το ρ. περιάγω): ήταν δύο ξύλινα κάθετα πρισματικά δοκάρια, που με κατάλληλο μηχανισμό περιστρέφονταν και ξετύλιγαν τις ζωγραφισμένες εικόνες, τις σκηνογραφίες, όταν η υπόθεση της τραγωδίας απαιτούσε αλλαγή σκηνικού.

   3) Το εκκύκλημα: μικρή κινητή τροχοφόρα εξέδρα (καροτσάκι), που τη χρησιμοποιούσαν για να παρουσιάζουν στη σκηνή ομοιώματα νεκρών, που αυτοκτόνησαν ή δολοφονήθηκαν μέσα στο παλάτι ή τους σκότωσαν σε μάχη, γιατί σχεδόν ποτέ στο αρχαίο θέατρο δεν παρασταίνονταν μπροστά στα μάτια των θεατών θάνατοι. Αυτό το στοιχείο καθιστά, μαζί με άλλα πολλά, το αρχαίο ελληνικό δράμα πολιτιστικό αγαθό ύψιστης ποιότητας.

    4) Οι κλίμακες του Χάρωνα: μια καταπακτή στη σκηνή με υπόγειες σκάλες, για να κατεβαίνουν όσοι πέθαιναν (π.χ. Άλκηστη στην τραγωδία «Άλκηστις») ή να εμφανίζονται οι νεκροί σαν φαντάσματα (π.χ. Δαρείος στους «Πέρσες»). Σώθηκαν οι κλίμακες του Χάρωνα στο θέατρο Ερέτριας. 

    5) Τα βροντεία: άδεια χάλκινα δοχεία, που τα χτυπούσαν ή τα κυλούσαν, για να παραστήσουν τη βροντή.

• Πού έχουν βρεθεί αρχαία θέατρα;

   Το αρχαίο θέατρο είναι ένα μνημειακό αρχιτεκτονικό κτίσμα, με αξιοθαύμαστη ακουστική, εναρμονισμένο τέλεια με τον περιβάλλοντα φυσικό χώρο. Τα πολλά θέατρα που έχουν ανασκαφεί δείχνουν τη σπουδαιότητα του δράματος ως ύψιστου θρησκευτικού και πολιτιστικού αγαθού. Τα πιο γνωστά θέατρα είναι: 1) Θέατρο Διονύσου στην Αθήνα, στη νοτιοανατολική πλαγιά της Ακρόπολης, 15.000 θέσεων περίπου. Έγινε λίθινο στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., επί άρχοντος Λυκούργου. 2) Θέατρο Επιδαύρου, έργο του αρχιτέκτονα Πολυκλείτου, 6.200 θέσεων αρχικά (300 π.Χ.) και 12.300 θέσεων από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά. 3) Θέατρο Μεγαλοπόλεως στην Πελοπόννησο, 20.000 θέσεων, το μεγαλύτερο της ηπειρωτικής Ελλάδας. 4) Θέατρο Εφέσου στη Μ. Ασία, 24.000 θέσεων, το μεγαλύτερο θέατρο. 5) Θέατρο Συρακουσών στη Σικελία, 22.000 θέσεων. 6) Θέατρο Πριήνης στη Μ. Ασία, 6.000 θέσεων. Καθημερινά ανασκάπτονται και αναπαλαιώνονται αρχαία ελληνικά θέατρα, που το σημαντικό είναι πως χρησιμοποιούνται για σύγχρονες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.  

Ε. ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ

• Πότε διδάσκονταν οι τραγωδίες;

     Οι παραστάσεις διθυράμβων και δραμάτων (τραγωδιών, σατυρικών δραμάτων, κωμωδιών) ήταν εκδηλώσεις θρησκευτικές, γι’ αυτό και γίνονταν μονάχα στις γιορτές του Διόνυσου και μέσα στην ιερή περιοχή του θεού. Τρεις ήταν οι γιορτές του Διόνυσου στην Αττική, κατά τις οποίες διδάσκονταν δράματα: 1) στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια, 2) στα Λήναια και 3) στα Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια.  

   

 • Πόσες και ποιες ήταν οι διονυσιακές γιορτές στην αρχαία Αττική;

      Τέσσερις ήταν οι γιορτές που τελούνταν προς τιμήν του Διόνυσου στην αρχαία Αττική. 

     1. Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια: Γίνονταν το μήνα Ελαφηβολιώνα (τέλος Μαρτίου) κάθε χρόνο και διαρκούσαν έξι μέρες. Από το 534 π.Χ. από τον Πεισίστρατο καθιερώθηκαν ετήσιοι δραματικοί αγώνες κατά τις τρεις τελευταίες ημέρες. Επισκεύασε τον παλιό ναό του Διόνυσου στη νοτιοανατολική πλευρά της Ακρόπολης και μετέφερε σ’ αυτόν το ξόανο του Ελευθερέως Διονύσου. Δίπλα στο ναό κατασκεύασε ορχήστρα, όπου έδωσε παράσταση ο Θέσπις για πρώτη φορά το 534 π.Χ.. Στα Μεγάλα Διονύσια παρουσιάζοντα νέα δραματικά έργα.   

   

     2. Λήναια: Τελούνταν το μήνα Γαμηλιώνα ή Ληναιώνα (τέλος Ιανουαρίου). Το όνομα της γιορτής ίσως σχετίζεται με τη λέξη λήναι ή ληναί, που σημαίνει μαινάδες (όχι από το ληνό=πατητήρι) και το όνομα του μήνα με τις τελετές που γίνονταν για τις μνηστευμένες γυναίκες, οι οποίες μυούνταν στα διονυσιακά μυστήρια στο Λήναιο, το ιερό δηλ. του Διόνυσου στις «Λίμνες», νοτιοδυτικά της Ακρόπολης. Στη γιορτή αυτή, που διαρκούσε τρεις ημέρες, πρωτοπαρουσιάστηκε κωμωδία. Από το 433 π.Χ. καθιερώθηκε να παίζονται νέες τραγωδίες.    

     3. Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια: Τελούνταν το μήνα Ποσειδαιώνα (τέλος Δεκεμβρίου) και διαρκούσαν μόνο μία μέρα. Συνήθως γίνονταν επαναλήψεις τραγωδιών που πρωτοδιδάχτηκαν στα Μεγάλα Διονύσια ή στα Λήναια. Στη γιορτή αυτή τραγουδιούνταν οι κώμοι και τα φαλλικά άσματα, από τα οποία γεννήθηκε, κατά τον Αριστοτέλη, η κωμωδία.

     4. Ανθεστήρια: Τελούνταν το μήνα Ανθεστηριώνα (18 Φεβρ.–17 Μαρτίου περίπου) και διαρκούσαν τρεις ημέρες. Πιθανότατα ήταν γιορτή αφιερωμένη στις ψυχές των νεκρών κάθε οικογένειας, στους οποίους προσέφεραν την τρίτη μέρα, που λεγόταν «Χύτροι», τροφές σε δοχεία (χύτρους), για να τις γευτούν οι ψυχές των νεκρών, που τις φαντάστηκαν σαν φτερωτά όντα και τις ονόμασαν «κήρες» (δες και τα σημερινά Ψυχοσάββατα). Ολόκληρη η γιορτή ήταν ένα «δρώμενο» που αναφερόταν στο θάνατο, γι’ αυτό στα Ανθεστήρια δεν παρασταίνονταν διθύραμβοι και δράματα.      

• Ποιοι ήταν οι διοργανωτές και επόπτες των δραματικών αγώνων;

     Για τα Μεγάλα Διονύσια αρμόδιος των δραματικών αγώνων ήταν ο επώνυμος άρχοντας, από τον οποίο «ζητούσαν χορό» οι ποιητές. Μαζί με μια επιτροπή αρμοδίων, διάβαζε τα έργα, ενέκρινε τελικά τρία και έδινε το δικαίωμα στους δημιουργούς τους να συγκροτήσουν χορό. Τα έξοδα της παράστασης ανέθετε η πολιτεία σε τρεις πλούσιους Αθηναίους, τους χορηγούς. Για τα Λήναια αρμόδιος ήταν ο άρχων βασιλεύς και για τα Μικρά Διονύσια ο δήμαρχος. Κάθε ποιητής συμμετείχε με μιατετραλογία, που την αποτελούσαν τρεις τραγωδίες (μία τριλογία) και ένα σατυρικό δράμα.   

• Τι ήταν η χορηγία;

     Η χορηγία ήταν μία από τις λειτουργίες, δηλαδή τις έκτακτες εισφορές που αναλάμβαναν οι πλούσιοι Αθηναίοι, προς όφελος του λαού [Άλλες λειτουργίες: τριηραρχία, θεωρία, εστίαση, γυμνασιαρχία]. Ο χορηγός (χορός+άγω) αναλάμβανε να πληρώσει τα έξοδα παράστασης μιας τετραλογίας ενός ποιητή, τα οποία ήταν σημαντικά. Η χορηγία ήταν μια βαριά, αλλά πολύ τιμητική έμμεση φορολογία. Αν ο ποιητής έπαιρνε πρώτο βραβείο, ο χορηγός του στεφανωνόταν από τον επώνυμο άρχοντα με στεφάνι κισσού, που ήταν ιερό φυτό του Διόνυσου, κι έπαιρνε από την πολιτεία ένα χάλκινο τρίποδα, που μπορούσε να τον αφιερώσει σε ναό ή να τον στήσει στην Οδό Τριπόδων, σεχορηγικό μνημείο, όπου χαραζόταν το όνομα της φυλής του, το όνομά του, του ποιητή και μερικές φορές του πρωταγωνιστή. Τέτοιο χορηγικό μνημείο είναι το «Μνημείο του Λυσικράτη», κοινώς «Φανάρι του Διογένη» στην Πλάκα.    

 • Τι ήταν ο προάγωνας; Σε τι χρησίμευε το Ωδείο;

     Ο προάγωνας ήταν μία παρουσίαση των κυριότερων παραγόντων της παράστασης, δυο μέρες πριν από το διαγωνισμό στο Ωδείο, κλειστό τετράγωνο μουσικό θέατρο, που έκτισε ο Περικλής στα 446-442 π.Χ. . Οι ποιητές, οι χορηγοί, οι υποκριτές, οι μουσικοί και οι χορευτές παρήλαυναν στεφανωμένοι και έδιναν εξηγήσεις για το έργο. 

• Γιατί οι παραστάσεις τραγωδιών ονομάζονταν Διδασκαλίες;

     Οι δραματικές παραστάσεις στα αρχαία θέατρα λέγονταν διδασκαλίες, γιατί προσέφεραν στους θεατές, εκτός από ψυχαγωγία, υψηλή ηθική διδαχή. Αποτελούσαν θρησκευτικό και εθνικό θεσμό, που εξύψωνε και δυνάμωνε τα θρησκευτικά και πατριωτικά συναισθήματα των θεατών. Σκοπός της τραγωδίας ήταν να οδηγήσει το θεατή, μέσα από τον έλεο και το φόβο, στην κάθαρση. Μετέχοντας συναισθηματικά στα διαδραματιζόμενα και συμπάσχοντας ο θεατής, καθαίρεται και φεύγει από το θέατρο βελτιωμένος. Γι’ αυτό ο Περικλής θέσπισε τα θεωρικά, για να αγοράζουν οι άποροι το εισιτήριο (σύμβολο). Το θέατρο υπήρξε το «μεγάλο σχολείο της Δημοκρατίας».     

  

• Ποιοι ήταν οι υποκριτές και πόσοι;

     Οι υποκριτές ήταν οι ηθοποιοί, οι οποίοι απάγγελναν τα επικά-διαλογικά μέρη της τραγωδίας, τα επεισόδια και την επική έξοδο, ή τραγουδούσαν «από σκηνής μέλη», δηλαδή μονωδίες και διωδίες, ή έλεγαν μαζί με το Χορό τους κομμούς. Η λέξη «υποκριτής» παράγεται από το ρήμα υποκρίνομαι (= απαντώ) και μας παραπέμπει στο Θέσπη, τον πρώτο υποκριτή, ο οποίος καινοτόμησε απαγγέλλοντας στίχους και απαντώντας σε ερωτήσεις του Χορού. Ο Αισχύλος έβαλε και δεύτερο υποκριτή και ο Σοφοκλής τρίτο (πρωταγωνιστής, δευτεραγωνιστής, τριταγωνιστής). Αυτοί οι τρεις υποκριτές έπαιζαν όλους τους ρόλους της τραγωδίας, αλλάζοντας μάσκες και ενδύματα. Υποκριτές γίνονταν μόνο άνδρες, οι οποίοι υποδύονταν και τους γυναικείους ρόλους, βάζοντας τα κατάλληλα προσωπεία [Γυναίκες ηθοποιοί θα εμφανιστούν για πρώτη φορά στο θέατρο στα ρωμαϊκά χρόνια].

     Αρχικά τους υποκριτές τους διάλεγε ο ποιητής. Από το 449 π.Χ. όμως  ο επώνυμος άρχων της Αθήνας διάλεγε τρεις πρωταγωνιστές και τους μοίραζε με κλήρο στους τρεις ποιητές των τραγωδιών που είχαν υποκριθεί. Καθένας από τους τρεις αυτούς πρωταγωνιστές διάλεγε το δευτεραγωνιστή και τον τριταγωνιστή. Στα έργα του δράματος χρησιμοποιούνταν και βουβά πρόσωπα.

     Οι ενδυμασίες των υποκριτών ήταν μεγαλόπρεπες: προσωπίδα (μάσκα), μακρύς ριγωτός χιτώνας, πλατιά ζώνη, διάφορα παραγεμίσματα κάτω από τα ρούχα, για να φαίνονται πιο μεγαλόσωμοι. Στα πόδια φορούσαν κοθόρνους, δηλ. ψηλά υποδήματα που έφταναν μέχρι το μέσον της κνήμης.

  

• Από πόσους χορευτές αποτελούνταν ο Χορός της τραγωδίας;

     Χορός ήταν ομάδα προσώπων, που χόρευε και τραγουδούσε τα χορικά της τραγωδίας. Αρχικά οι χορευτές ήταν 12, αλλά ο Σοφοκλής τους αύξησε σε 15. Ο Χορός έμπαινε στην ορχήστρα με ειδικό σχηματισμό (3 χ 5) και ρυθμικό βηματισμό, με τον αυλητή μπροστά, τραγουδώντας τηνπάροδο. Έμενε στην ορχήστρα συνέχεια, μέχρι το τέλος της τραγωδίας, οπότε αποχωρούσε τελευταίος ψέλνοντας το εξόδιο άσμα. Χωριζόταν σε δύο ημιχόρια (αρχικά 6+6, αργότερα 7+7+1 κορυφαίος). Όταν το ένα ημιχόριο τραγουδούσε (στροφές), το άλλο χόρευε και αντίθετα (αντιστροφές). Μαζί και τα δύο ημιχόρια τραγουδούσαν τις επωδούς (ρεφραίν). Το χορό και το τραγούδι συνόδευε μουσική αυλού. Ο αυλητής καθόταν πίσω από τη θυμέλη, δηλ. το βωμό του Διόνυσου στο κέντρο της ορχήστρας. Οι χορευτές φορούσαν μάσκες και ρούχα απλά και σοβαρά. Η όρχηση του Χορού λεγότανεμμέλεια. Ο ικανότερος από τους χορευτές ονομαζόταν κορυφαίος και διεύθυνε τις κινήσεις του Χορού και «εξήρχε» του τραγουδιού (προεξάρχων). Συχνά απάγγελνε, κάνοντας διάλογο με τους υποκριτές. Ανάμεσα στα επεισόδια, ο Χορός τραγουδούσε τα στάσιμα, κάνοντας μιμητικές κινήσεις. Τα έξοδα για τα κοστούμια, την εξάσκηση του Χορού από το χοροδιδάσκαλο και την αμοιβή των χορευτών πλήρωνε ο χορηγός. 

• Ποιος ήταν ο ρόλος του Χορού στην αρχαία τραγωδία;

     Ο Χορός αποτελούσε οργανικό μέρος της παράστασης, καθώς κάλυπτε τα κενά μεταξύ των επεισοδίων και έδινε ένα λυρικό τόνο στην υπόθεση. Όμως ο ρόλος του Χορού στην τραγωδία δεν ήταν ενεργητικός. Παρακολουθούσε μάλλον παθητικά την πορεία της πράξεως, χωρίς να συμμετέχει στη δράση, εκτός από σπανιότατες εξαιρέσεις (π.χ. «Ιφιγένεια η εν Ταύροις»). Ο Χορός αντιπροσώπευε τηνκοινή γνώμη απέναντι στους ήρωες της τραγωδίας. Σχολίαζε, στοχαζόταν εκφράζοντας γνώμες γενικού κύρους, παρηγορούσε τους ήρωες στη δυστυχία τους και τους έδινε συμβουλές. Γι’ αυτό συνήθως απαρτιζόταν από γέροντες ή γυναίκες.

• Από πού αντλούσαν τα θέματα των τραγωδιών τους οι τραγικοί ποιητές;

     Έχουν σωθεί 32 αρχαίες τραγωδίες (7 του Αισχύλου, 7 του Σοφοκλή και 18 του Ευριπίδη).

Τα θέματά τους οι τραγικοί ποιητές τα αντλούσαν:
 

Α) Από τη Μυθολογία: 
          

   1) Διονυσιακούς μύθους, θέματα από τη ζωή του θεού Διόνυσου (Ευριπίδη «Βάκχαι», η μόνη με διονυσιακό θέμα τραγωδία που έχει σωθεί).  

  

    2) Από μύθους για άλλους θεούς και κυρίως ήρωες.

     Οι τραγωδίες που σώθηκαν έχουν θέματα από τους εξής μυθολογικούς κύκλους:

      α) Θηβαϊκό κύκλο, δηλ. θέματα που έχουν σχέση με την οικογένεια των Λαβδακιδών, το βασιλικό οίκο της Θήβας της Βοιωτίας (π.χ. Αισχύλου «Επτά επί Θήβας», Σοφοκλή «Αντιγόνη», «Οιδίπους τύραννος» και «Οιδίπους επί Κολωνώ»).            

       β) Αργολικό κύκλο, δηλ. θέματα σχετικά με την οικογένεια των Ατρειδών, το βασιλικό οίκο των Μυκηνών στην Αργολίδα (π.χ. τριλογία Αισχύλου «Ορέστεια», η μοναδική που έχει σωθεί και περιλαμβάνει τις τραγωδίες «Αγαμέμνων», «Χοηφόροι» και «Ευμενίδες». Σοφοκλή «Ηλέκτρα», Ευριπίδη «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» και «Ιφιγένεια η εν Ταύροις»).

      γ) Τρωικό κύκλο, δηλ. θέματα από την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια» του Όμηρου, σχετικά με τον τρωικό πόλεμο και τους ήρωες που έχουν σχέση με αυτόν. Ο Αισχύλος συνήθιζε να λέει ότι οι τραγωδίες του είναι «τεμάχη ἐκ τῶν Ὁμήρου δείπνων» (π.χ. Σοφοκλή «Αίας» και «Φιλοκτήτης», Ευριπίδη«Τρωάδες», «Εκάβη», «Ανδρομάχη»).  

        δ) Αργοναυτικό κύκλο, δηλ. θέματα σχετικά με την αργοναυτική εκστρατεία του Ιάσονα (π.χ. Ευριπίδη «Μήδεια»).  

Β) Από την Ιστορία: Και μάλιστα από την πρόσφατη ιστορία της Αθήνας. Τραγωδίες με ιστορικό θέμα, που όμως δεν έχουν σωθεί, ήταν οι τραγωδίες του Φρυνίχου «Μιλήτου άλωσις» (492 π.Χ.) και«Φοίνισσαι» (476 π.Χ.).  Η μοναδική τραγωδία με ιστορικό θέμα που έχει διασωθεί είναι η τραγωδία του Αισχύλου «Πέρσαι», η οποία είναι και η παλαιότερη διασωθείσα (χρον. 472 π.Χ.) κι είχε χορηγό τον Περικλή.

Γ) Ίσως φανταστικές υποθέσεις: Αγάθωνος Αθηναίου «Ανθεύς» (τέλος 5ου αι. π.Χ.), που δεν έχει σωθεί.     

  

ΣΤ. ΤΡΑΓΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

• Θέσπις, ο πρώτος τραγικός ποιητής, ο πατέρας της τραγωδίας:

     Ο πρώτος τραγικός ποιητής ήταν ο Θέσπις, από το δήμο Ικαρίας Αττικής (σημερινό Διόνυσο), που στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. (ίσως το 534 π.Χ.), φορώντας μάσκα ενός μυθικού ήρωα, μπήκε στη μέση του χορού που έψαλλε διθυράμβους, απευθύνθηκε στο χορό κι άρχισε όχι να τραγουδά, αλλά να απαγγέλλει στίχους, άρχισε δηλαδή να «υποκρίνεται» (= να απαντά) στα όσα έλεγε ο χορός. Το 534 π.Χ. ο τύραννος Πεισίστρατος καθιέρωσε επίσημα τους δραματικούς αγώνες, ίσως στα Λήναια, και ο Θέσπις πήρε βραβείο. Ο Θέσπις θεωρείται λοιπόν «πατέρας της τραγωδίας». Δημιούργησε τον πρώτο περιοδεύοντα θίασο, το περίφημο «άρμα Θέσπιδος». Καινοτομίες του: α) πρώτος υποκριτής, β) προσωπίδες (μάσκες). Αναφέρεται ότι έγραψε την τραγωδία «Πενθεύς», αλλά τα έργα του δεν σώθηκαν.

• Άλλοι τραγικοί ποιητές, πρόδρομοι των τριών μεγάλων τραγικών:

     - Χοιρίλος ο Αθηναίος (550-480 π.Χ.). Έγραψε 160 δράματα, από τα οποία δεν σώθηκε τίποτε. Τελειοποίησε τις προσωπίδες. Αναφέρεται πως ήταν συνεργάτης του Θέσπη.
  

     - Επιγένης από Σικυώνα. Μόνο το όνομά του γνωρίζουμε.
  

    - Πρατίνας από Φλιούντα Πελοποννήσου (ακμή το 515 π.Χ. περ.). Θεωρείται «αναμορφωτής του σατυρικού δράματος» και λέγεται ότι εκείνος το εισήγαγε στην Αττική. Έγραψε 32 σατυρικά δράματα και 18 τραγωδίες, αλλά δεν σώθηκε τίποτε.
  

     - Φρύνιχος ο Αθηναίος, λίγο παλιότερος του Αισχύλου, μαθητής του Χοιρίλου. Εισήγαγε τις γυναικείες προσωπίδες και πρώτος έγραψε τραγωδίες με θέμα όχι μυθολογικό, αλλά εμπνευσμένο από τα σύγχρονά του ιστορικά γεγονότα. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι, όταν ο Φρύνιχος παρουσίασε την τραγωδία του «Μιλήτου άλωσις» το 492 π.Χ., που αναφέρεται στην καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες το 494 π.Χ., οι Αθηναίοι ξέσπασαν σε δάκρυα και του έβαλαν πρόστιμο, γιατί τους θύμισε «οικεία κακά». Μια άλλη τραγωδία του, οι «Φοίνισσες» (476 π.Χ.), είχε θέμα την ήττα των Περσών στη Σαλαμίνα το 480 π.Χ.. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι χορηγός ήταν ο Θεμιστοκλής και έφτιαξε χορηγικό μνημείο, γιατί το έργο πήρε πρώτο βραβείο.    

• Οι τρεις μεγάλοι Αθηναίοι τραγικοί ποιητές, για τους οποίους θα κάνουμε ιδιαίτερη αναφορά παρακάτω:

     - Αισχύλος Ευφορίωνος (525-456 π.Χ.)

     - Σοφοκλής Σοφίλλου (496-406 π.Χ.)

     - Ευριπίδης Μνησάρχου (485-406 π.Χ.) 

• Άλλοι τραγικοί ποιητές, σύγχρονοι ή νεότεροι των τριών μεγάλων τραγικών (5ος - 4ος αι. π.Χ.):
  

     - Νεόφρων από Σικυώνα. Προσπάθησε να δώσει στην τραγωδία χαρακτήρα πιο ρεαλιστικό. Σώζεται απόσπασμα από την τραγωδία του «Μήδεια», ο μονόλογος της Μήδειας, όπου φαίνεται ότι είχε επηρεαστεί από τη «Μήδεια» του Ευριπίδη. 
 

     - Ίων από Χίο. Έγραψε στην Αθήνα τραγωδίες, διθυράμβους, σατυρικά δράματα, ελεγείες, πεζά. Έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα από τα έργα του.  
    

     - Αχαιός από Ερέτρια. Έζησε και έγραψε στην Αθήνα. Τον εκτιμούσαν πολύ για τα σατυρικά του δράματα. Σώθηκαν μόνο τίτλοι έργων του.
      

   - Αγάθων από Αθήνα (τέλη 5ου αι. π.Χ.). Στο σπίτι του έγινε το πλατωνικό Συμπόσιο, για να γιορταστεί η πρώτη του νίκη σε δραματικούς αγώνες (416 π.Χ.). Μάλλον πέθανε στην Πέλλα, στην αυλή του Αρχέλαου, γύρω στα 405 π.Χ.. Ίσως έγραψε την τραγωδία «Ανθεύς», με φανταστική υπόθεση. Άλλη καινοτομία του: τα χορικά του ήταν εμβόλιμα, δηλ. άσχετα με την υπόθεση.
    

    - Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. και τον 4ο αι. γράφουν έργα χαμηλής ποιότητας. Ονόματα ποιητών των χρόνων αυτών που μας έχουν παραδοθεί: Ιοφώντας και Αρίστωνας, γιοι του Σοφοκλή, οτύραννος Κριτίας, ο νεότερος Σοφοκλής, ο νεότερος Ευριπίδης, ο Καρκίνος κι οι τρεις γιοι του και άλλοι λιγότερο γνωστοί.

• Ποιες ήταν οι καινοτομίες των τριών μεγάλων τραγικών ποιητών;

1

	ΑΙΣΧΥΛΟΣ (525-456 π.Χ.)	ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
Α	Έγραψε: 79 ή 90 τραγωδίες	1. Αύξηση αριθμού υποκριτών από έναν σε δύο.
Ι		2. Βελτίωση χορογραφίας και σκευής.
Σ	Σώθηκαν:  7 τραγωδίες	3. Μείωση έκτασης χορικών και αύξηση διαλογικών μερών.
Χ		4. Μείωσε τον αριθμό των μελών του Χορού από 50 σε 12.
Υ		5. Εύρεση συνεχόμενης τραγικής τριλογίας, με θεματική ενότητα.
Λ	Πρώτες νίκες: 14
Ο
Σ

2

	ΣΟΦΟΚΛΗΣ (496-406 π.Χ.)	ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
Σ	Έγραψε: 123 τραγωδίες	1. Πρόσθεση και τρίτου υποκριτή.
Ο		2. Πρώτος έβαλε πρόλογο στις τραγωδίες του.
Φ	Σώθηκαν:  7 τραγωδίες              και 1 σατυρικό δράμα	3. Αύξηση αριθμού χορευτών από 12 σε 15.
Ο		4. Καθιέρωσε την έγχρωμη σκηνογραφία και τη βελτίωσε, με τη χρήση περιάκτων.
Κ
Λ		5. Μείωση λυρικών και αύξηση διαλογικών μερών, που έδινε     κίνηση και δράση.
Η	Πρώτες νίκες: 20
Σ		6. Πρώτος διέσπασε την ενότητα του μύθου και χρησιμοποίησε για την ίδια τετραλογία υποθέσεις από διαφορετικούς μύθους.

3

	ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ (485-406 π.Χ.)	ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
Ε	Έγραψε: 92 τραγωδίες	1. Εισαγωγή «από μηχανής θεού» και άλλων τεχνικών και     Σκηνικών επινοήσεων.
Υ
Ρ	Σώθηκαν:  18 τραγωδίες                και 1 σατυρικό δράμα	2. Συχνή χρήση μονωδίας («από σκηνής μέλη»).
Ι		3. Νέοι, ανατολίτικοι ρυθμοί και μελωδίες.
Π		4. Περιορισμός χορικών. Τα χορικά δεν συνδέονταν στενά με     τη δραματική πράξη, έγιναν δηλαδή εμβόλιμα.
Ι
Δ	Πρώτες νίκες: 4	5. Μονιμοποίηση του προλόγου, ο οποίος ήταν καινοτομία του     Σοφοκλή. Ο πρόλογος στα έργα του Ευριπίδη δεν περιέχει     την αρχή της δράσης, όπως στα έργα των άλλων τραγικών,      αλλά την προϊστορία της, συχνά με μακρό λόγο. 6. Ελεύθερη διασκευή μύθων.
Η
Σ

• Αναφέρετε ποιητές που έχουν γράψει σατυρικά δράματα:

     Όλοι οι τραγικοί ποιητές έχουν γράψει σατυρικά δράματα, γιατί διαγωνίζονταν με μία τετραλογία, η οποία περιελάμβανε μία τριλογία (δηλ. 3 τραγωδίες) και ένα σατυρικό δράμα. Ονομάζεται έτσι, γιατί είχε χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους. «Αναμορφωτής του σατυρικού δράματος» θεωρείται ο Πρατίνας από τη Φλιούντα Πελοποννήσου και λέγεται ότι εκείνος το εισήγαγε στην Αττική. Επίσης, ο Ίων ο Χίος και ο Αχαιός ο Ερετριεύς εκτιμούνταν πολύ για τα σατυρικά δράματα που έγραψαν. Έχουν σωθεί το σατυρικό δράμα «Κύκλωψ» του Ευριπίδη, το μόνο που έχει διασωθεί ολόκληρο, και 372 στίχοι από το σατυρικό δράμα «Ρήσος» του Σοφοκλή. 

  

  ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΕΥΦΟΡΙΩΝΟΣ 

(Ελευσίνα 525 – 456 π.Χ. Γέλα Σικελίας)      

  

     Γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.Χ.. Καταγόταν από την ευγενή οικογένεια των Κοδριδών, απογόνων του Κόδρου, και έλαβε σπουδαία μόρφωση. Αγωνίστηκε ηρωικά στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. (αδελφός του ο Κυναίγειρος), στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. και στη μάχη των Πλαταιών το 479 π.Χ.. Ταξίδεψε τρεις φορές στη Σικελία, όπου πέθανε το 456 π.Χ. στη Γέλα. Κατά τον Αριστοτέλη, είναι ο μεγαλύτερος τραγικός ποιητής, ο πατέρας της αληθινής τραγωδίας. Τα έργα του αντανακλούν το θρησκευτικό και ηρωικό πνεύμα της εποχής του. Οι ήρωες των έργων του εμφανίζονται ως υπερφυσικά όντα, είναι μορφές τιτανικές. Έγραψε 79 τραγωδίες ή 90 (κατά τη Σούδα), αλλά σώθηκαν μόνο 7. Περίφημα ήταν τα σατυρικά του δράματα, που δεν σώθηκαν. Συνολικά κέρδισε 14 πρώτες νίκες.  

Σωζόμενα έργα του Αισχύλου: 7 τραγωδίες

 ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ (7):         

 1. «Πέρσαι» (472 π.Χ.), με χορηγό το νεαρό Περικλή και ιστορικό θέμα: επάνοδος του ηττημένου

     από τους Έλληνες Ξέρξη στα Σούσα.

 2. «Επτά επί Θήβας» (467 π.Χ.).

 3. «Ικέτιδες» (463 π.Χ.).

 4. «Αγαμέμνων» (458 π.Χ.)

 5. «Χοηφόροι» (458 π.Χ.)     (τριλογία «Ορέστεια» - 458 π.Χ.)

 6. «Ευμενίδες» (458 π.Χ.)

    

 7. «Προμηθέας Δεσμώτης» (463-456 π.Χ., αβέβαιη η χρονολόγησή της, ίσως μετά το 458 π.Χ.).

Καινοτομίες του Αισχύλου:

 1. Αύξησε τον αριθμό των υποκριτών από έναν σε δύο.

 2. Βελτίωσε τη χορογραφία και τη σκευή.

 3. Μείωσε την έκταση των χορικών και αύξησε τα διαλογικά μέρη.

 4. Μείωσε τον αριθμό των μελών του Χορού από 50 σε 12.

 5. Εύρεση συνεχόμενης τραγικής τριλογίας, με θεματική ενότητα.

    

Χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Αισχύλου:

 1. Ποιητική φαντασία και δημιουργικότητα.

 2. Τιτανικές μορφές, με έντονα πάθη.

 3. Μεγαλόπρεπο, υψηλό και πομπώδες ύφος – Έντονος λυρισμός.

 4. Τολμηρές εικόνες, μεταφορές και λαμπρότητα του θεάματος.

 5. Αφθονία ηχηρών ποιητικών λέξεων, πολλά σύνθετα, μεγαλοπρέπεια γλώσσας.

 6. Βαθιά θρησκευτικότητα και εθνική έξαρση.

 7. Προβληματισμός – Υψηλά ηθικά διδάγματα.

 8. Οικονομία μέσων και λιτότητα θεατρικών ευρημάτων.
               

Γενικός χαρακτηρισμός του Αισχύλου:

     Ο Αισχύλος υπήρξε μεγαλορρήμονας και οραματιστής, μεγάλος στοχαστής και έντονα τραγικός, ευσεβής και πατριώτης, έξοχος δραματουργός. 

  ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΟΦΙΛΛΟΥ 

(Κολωνός Αττικής 496 - 406/5 π.Χ. Αθήνα)

         

     Γεννήθηκε στον Ίππιο Κολωνό το 496 π.Χ.. Ο πατέρας του Σόφιλλος, πλούσιος εργοστασιάρχης, του εξασφάλισε καλή μόρφωση. Σε ηλικία 16 ετών ορίστηκε κορυφαίος χορού εφήβων που γιόρταζε για τη νίκη στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.). Από τη γυναίκα του Νικοστράτη απέκτησε τέσσερις γιους. Οι γιοι του Ιοφώντας και Αρίστωνας και ο εγγονός του Σοφοκλής έγραψαν τραγωδίες. Αγαπητός στους Αθηναίους, υπηρέτησε την Αθήνα, αναλαμβάνοντας στρατιωτικά, οικονομικά και θρησκευτικά (ιερέας) καθήκοντα: Ελληνοταμίας, δύο φορές στρατηγός, μέλος πρεσβευτικής αποστολής στη Λέσβο και άλλα. Ποτέ δεν έφυγε από την Αθήνα, υπήρξε φιλαθηναιότατος. Μετά θάνατον λατρεύτηκε ως ήρωας με το όνομα Δεξίων.

Έγραψε 123 δράματα, παιάνες, ελεγείες και μελέτη «Περί Χορού», ωδή για τον Ηρόδοτο και σατυρικά δράματα. Συνολικά κέρδισε 20 πρώτες νίκες και ποτέ δεν ήλθε τρίτος. Σώθηκαν 7 τραγωδίες του και 451 στίχοι από το σατυρικό δράμα «Ιχνευταί». Οι τραγωδίες του αποτελούν τον κανόνα της τραγικής ποίησης.

Σωζόμενα έργα του Σοφοκλή: 7 τραγωδίες και 1 σατυρικό δράμα

Α) ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ (7):

    1. «Αίας» (γράφτηκε μεταξύ 460-450 π.Χ.).

    2. «Αντιγόνη» (442 π.Χ.).

    3. «Οιδίπους τύραννος» (430/429 π.Χ.).

    4. «Ηλέκτρα» (420-415 π.Χ., ίσως το 413).

    5. «Τραχίνιαι» (ίσως 438-430 π.Χ.).

    6. «Φιλοκτήτης» (409 π.Χ.).

    7. «Οιδίπους επί Κολωνώ» (γράφτηκε 406 π.Χ., διδάχτηκε μετά το θάνατό του,
        ίσως το 401 π.Χ.).

Β) ΣΑΤΥΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑ (1):

    1. «Ιχνευταί» (αποσπάσματα, 451 στίχοι).

Καινοτομίες του Σοφοκλή:

 1. Προσέθεσε και τρίτο υποκριτή.  

 2. Αύξησε τον αριθμό των χορευτών από 12 σε 15.  

 3. Πρώτος έβαλε πρόλογο στις τραγωδίες του.
 4. Καθιέρωσε την έγχρωμη σκηνογραφία και τη βελτίωσε, με τη χρήση περιάκτων.
 5. Μείωσε τα χορικά και αύξησε τα επικά-διαλογικά μέρη, δίνοντας έτσι μεγαλύτερη κίνηση και δράση.
 6. Πρώτος διέσπασε την ενότητα του μύθου και χρησιμοποίησε για την ίδια τετραλογία υποθέσεις από διαφορετικούς μύθους.  

Χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Σοφοκλή:

 1. Κομψή και σαφής γλώσσα, ποιητικές λέξεις, λεπτή χάρη, γι' αυτό τον αποκαλούσαν «μέλιττα».

 2. Έξοχες εικόνες, σαν ζωγραφικοί πίνακες – λυρισμός.

 3. Ήρωες εξανθρωπισμένοι, ιδανικοί και υπεύθυνοι, με υψηλό ήθος, «οἷοι δεῖ εἶναι».

 4. Απλότητα, διαλεκτική δύναμη και πάθος.

 5. Ήρεμο μεγαλείο, ευγένεια, αρμονία και μέτρο.

 6. Βαθιά θρησκευτικότητα και προβληματισμός, υψηλές ιδέες.

 7. Τραγωδίες με τέλειες αναλογίες, σαφή αλλά περίτεχνη δομή και χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό.

 8. Οικονομία σκηνικών λύσεων.

Γενικός χαρακτηρισμός του Σοφοκλή:

     Ο Σοφοκλής ήταν ήρεμος και μετρημένος, ευσεβής και ευαίσθητος, μεγάλος ηθογράφος και διδακτικός, ολοκληρωμένος πολίτης και μέγιστος ποιητής.

   

  ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΜΝΗΣΑΡΧΟΥ ΣΑΛΑΜΙΝΙΟΣ

(Σαλαμίνα 485 – 406 π.Χ. Πέλλα)

         

     Γεννήθηκε στη Σαλαμίνα το 485/484 π.Χ., αλλά καταγόταν από τη Φλύα (Χαλάνδρι). Ο πατέρας του Μνήσαρχος, πλούσιος κτηματίας, του εξασφάλισε μεγάλη μόρφωση. Επιδόθηκε στον αθλητισμό και τη μουσική κι ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και τη φιλοσοφία. Η μητέρα του λεγόταν Κλειτώ. Δεν ήταν αριστοκρατική η καταγωγή του. Παντρεύτηκε δύο φορές, αλλά μάλλον ατύχησε. Του άρεσε η μοναξιά κι έγραφε συχνά τα έργα του κοντά στη θάλασσα, στη Σαλαμίνα. Είχε τη μεγαλύτερη ιδιωτική βιβλιοθήκη της εποχής του. Σχετίστηκε με τον Ηρόδοτο, το Φειδία, το Σωκράτη, ο οποίος έβλεπε στο θέατρο μόνο τις τραγωδίες του Ευριπίδη, και τους σοφιστές Αναξαγόρα, Πρόδικο και Πρωταγόρα, που τον επηρέασαν πολύ. Ήταν κλειστός, εσωστρεφής και δύσκολος χαρακτήρας και τον είπαν μισογύνη. Ο Αριστοφάνης τον σατίριζε συχνά. Δεν ασχολήθηκε με την πολιτική. Το έργο του γράφτηκε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) και απηχεί τα γεγονότα του. Κατηγορήθηκε για ασέβεια, αλλά δεν καταδικάστηκε. Έγραψε 92 τραγωδίες και πήρε 4 πρώτες νίκες. Σώθηκαν 18 τραγωδίες του και το σατυρικό δράμα «Κύκλωψ». Ονομάστηκε «από σκηνής φιλόσοφος» και «τραγικότατος των ποιητών». Ήταν λαϊκότερος από τον Αισχύλο και το Σοφοκλή, αλλά ανθρώπινος και ρεαλιστής. Γι’ αυτό σήμερα θεωρείται «πατέρας του σύγχρονου δράματος». Το 408 π.Χ. τον κάλεσε στη Μακεδονία ο βασιλιάς Αρχέλαος, όπου έμεινε μέχρι το θάνατό του. Πέθανε στην Πέλλα το 406 π.Χ., λίγο πριν από το Σοφοκλή.

Σωζόμενα έργα του Ευριπίδη: 18 τραγωδίες και 1 σατυρικό δράμα

Α) ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ (18):

    1. «Άλκηστις» (438 π.Χ.).

    2. «Μήδεια» (431 π.Χ.).

    3. «Ηρακλείδαι» (430 π.Χ. περίπου).

    4. «Ιππόλυτος» (428 π.Χ.).

    5. «Ανδρομάχη» (πιθανόν το 425 π.Χ.).

    6. «Εκάβη» (πιθανόν 426 ή 424 π.Χ.).

    7. «Ικέτιδες» (πιθανόν το 424 π.Χ.).

    8. «Ηρακλής μαινόμενος» (417 π.Χ. περ.).

    9. «Τρωάδες» (415 π.Χ.).

  10. «Ηλέκτρα» (πιθανόν το 413 π.Χ.).

  11. «Ιφιγένεια η εν Ταύροις» (πιθανόν το 413/412 π.Χ.).

  12. «Ελένη» (412 π.Χ.).

  13. «Ίων» (πιθανόν 418/417 π.Χ.).

  14. «Φοίνισσαι» (πιθανόν το 409/408 π.Χ.).

  15. «Ορέστης» (408 π.Χ.).

  16. «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» (406 π.Χ.). Διδάχτηκε μετά το θάνατό του.

  17. «Βάκχαι» (406 π.Χ.). Διδάχτηκε μετά το θάνατό του κι είναι η μόνη τραγωδία 
        με διονυσιακό θέμα που έχει σωθεί.  

  18. «Ρήσος» (408 π.Χ., ίσως νόθη). Δραματοποίηση ραψ. Κ «Ιλιάδας» («Δολώνεια»).
 

Β) ΣΑΤΥΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑ (1):

    1. «Κύκλωψ» (πιθ. 410 π.Χ.). Είναι το μόνο πλήρες σατυρικό δράμα που έχει σωθεί (έχει 709 στίχους).

Καινοτομίες του Ευριπίδη:

 1. Εισαγωγή του «από μηχανής θεού». Άλλες εντυπωσιακές τεχνικές και καινοτομίες σκηνικές. 

 2. Συχνή χρήση μονωδίας ηθοποιών («από σκηνής μέλη»).  

 3. Νέοι ανατολίτικοι ρυθμοί και μελωδίες, μεγαλύτερη έμφαση στη μουσική. 

 4. Μείωση χορικών και χαλαρή αποσύνδεσή τους από τα επεισόδια. Τα χορικά του δεν συνδέονταν στενά με τη δραματική πράξη, έγιναν δηλ. εμβόλιμα. Υποβάθμιση Χορού ως δραματικού οργάνου.

 5. Μονιμοποίηση προλόγου, ο οποίος ήταν καινοτομία του Σοφοκλή. Ο πρόλογος στα έργα του Ευριπίδη δεν περιέχει την αρχή της δράσης, όπως στα έργα των άλλων τραγικών, αλλά την προϊστορία της, συχνά με μακρό αφηγηματικό λόγο. Με τον αφηγηματικό πρόλογο και επίλογο ανέπτυξε τη δράση.  

 6. Ελεύθερη διασκευή μύθων, σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα.

Χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Ευριπίδη:

 1. Κριτικό πνεύμα, αμφισβήτηση μυθολογικών αντιφάσεων και προλήψεων – Επιρροές από τη σοφιστική.

 2. Βαθιά φιλοσοφική διάθεση, έντονος προβληματισμός. Ονομάστηκε «από σκηνής φιλόσοφος».

 3. Λεπτή ευαισθησία και πλούσια δημιουργική φαντασία, ποιητικοί νεωτερισμοί.

 4. Υψηλή αντίληψη για το Θείο και ιδεολογικός πλούτος. 

 5. Γλώσσα εύηχη και εύρυθμη, ύφος απλό, νευρώδης διάλογος, εικόνες.

 6. Βαθύς ανατόμος ανθρώπινης ψυχής – Ικανότητα στην περιγραφή έντονων συναισθημάτων και παθών – Ρεαλισμός.

 7. Ικανότητα στην απεικόνιση των χαρακτήρων, ανδρικών και γυναικείων.

 8. Οι ήρωές του ανθρώπινοι («οἷοί εἰσιν») και υπεύθυνοι, μόνοι απέναντι στις πράξεις και το πεπρωμένο τους, ρεαλιστικοί και έντονα τραγικοί.  Κυριαρχούνται από πάθη και πάσχουν οδυνηρά, αγωνίζονται, αλλά δεν ορίζουν τη μοίρα τους. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης θεωρεί τον Ευριπίδη ως«τραγικώτατον τῶν ποιητῶν» («Περὶ Ποιητικῆς», 1453α 30). Είναι ο πατέρας του σύγχρονου δράματος.

 9. Αδυναμία των έργων του η έλλειψη στέρεης ενότητας, επειδή παρεμβάλλει άλλα θέματα.

 10. Σατιρική διάθεση, κάποτε σαρκαστικός. Λαϊκότερος από τους προκατόχους του.

Γενικός χαρακτηρισμός του Ευριπίδη:

     Ο Ευριπίδης υπήρξε έντονα κριτικός και αμφισβητίας, αλλά όχι άθεος, ικανός ηθογράφος και ρεαλιστής, φιλόσοφος και ορθολογιστής, τολμηρός και καινοτόμος, λαϊκότερος αλλά τραγικότατος. Το θέατρό του είναι θέατρο πάθους, προβληματισμού και ιδεών. Τα έργα του είναι διαχρονικά.